Over kunst gesproken, en over cultuurradio

Kan men ongevoelig zijn voor kunst ? vroeg Patrick Cohen – presentator van het ochtendjournaal bij Europe1 – aan de filosoof Raphaël Enthoven. Enthoven levert elke dag een korte bijdrage, en deze keer besprak hij de vragen van 'le bac', het nationale baccalaureaatsexamen. De vraag van Cohen kwam dus uit dat examen, want evengoed in tijden van voetbal kan er bij het ochtendnieuws op Europe1 een stukje filosofie af. Ze hebben er ook het materiaal voor natuurlijk, want welke filosoof hier zou, om te beginnen wat verbaliteit betreft, in de buurt van Enthoven komen?

‘Wat hierbij interessant is’, antwoordde Enthoven, ‘is dat esthetiek, ‘aesthesis’ de gevoeligheid zelf aanduidt.* Ongevoelig zijn voor kunst zou dan contradictoir zijn, bijna een oxymoron. Wat paradoxaal lijkt in deze opgave is dat de voorwaarden voor een ongevoeligheid voor kunst niet bij het individu liggen, dat net als iedereen over gevoeligheid beschikt. Je kunt niet ongevoelig zijn voor kunst terwijl je wel gevoelig bent voor liefde, voor haat, voor begeerten als u wil. Als je voor dergelijke zaken wel gevoelig bent, hoe dan ongevoelig blijven voor de kunst?

Wel, misschien is de “oplossing” tussen aanhalingstekens, of toch het alternatief, te zoeken aan de kant van de kunst zelf. Wat is het dat in kunst ervoor zorgt dat je er na enige tijd ongevoelig voor wordt? Hier liggen twee klippen: militantisme, en naar mijn oordeel de eigentijdse kunst. Anders gezegd: aan een kant de kunst die strijdt, en aan de andere een kunst die nadenkt. Deze twee soorten kunst spreken onze gevoeligheid niet aan, en dus hebben wij niet de kans die te ervaren. In het ene geval richt ze zich tot onze opinies, als het om militante kunst gaat, en in het andere geval tot ons begripsvermogen, als het hedendaagse kunst betreft. Het zijn dus twee soorten kunst die ofwel ons engagement opeisen, ofwel ons verstand. Zij laten onze ongevoeligheid niet enkel toe, maar stellen die voorop. Naar mijn mening, impliceren ze ongevoeligheid met andere woorden.
Een kunst die me aan het nadenken wil zetten, die me wil doen denken, of een kunst die me een moraal wil voorhouden, is een kunst die mij per definitie onberoerd laat. Vraag is dan natuurlijk of het nog om kunst gaat.’

Patrick Cohen beoordeelde dit antwoord op de examenvraag met: ‘Très, heu, très complet.’

__________

* Alexander Gottlieb Baumgarten vormde in 1750 ‘Ästhetik’, naar het Griekse αίσθάνομαι, aisthanomai: voelen, gewaarworden. ‘La science du sentiment’, zei later Charles Maurras, wat Le Robert als voorbeeld geeft.

Patrick Cohen: Peut-on être insensible à l’art ?

Raphaël Enthoven: Ce qui est intéressant ici, c’est que esthétique,‘aesthesis’, désigne la sensibilité elle-même donc être insensible à l’art ce serait contradictoire, ce serait presque un oxymore. Ce qui est intéressant dans ce sujet, paradoxalement c’est qu’il me semble que les conditions d’insensibilité à l’art, reposent non pas sur l’individu, qui a une sensibilité comme tout le monde. On ne peut pas être insensible à l’art tant qu’on est sensible à l'amour, ou qu’on sensible est à la haine, ou qu’on est sensible aux désirs, si vous voulez. Tant qu’on est sensible à des choses comme ça, comment être insensible à l'art ?Alors peut-être là « la solution » entre guillemets, ou en tout cas l’alternative est à chercher du côté de l’art lui-même. Qu’est-ce qui dans l’art fait que au bout d’un moment on y devient insensible ? Il y a deux écailles ici : le militantisme et à mon avis l’art contemporain. C’est-à-dire d’un côté un art qui lutte, et de l’autre côté un art qui pense. Ces deux arts-là ne s’adressant pas à notre sensibilité, c’est-à-dire à ce qu’on n’a pas le choix d’éprouver, mais s’adressant dans un cas à nos opinions, quand l’art est militant, ou bien, dans l’autre cas à notre intelligence, quand l’art est contemporain, c’est-à-dire ces deux formes d’art qui nous demandent soit de nous engager, soit de penser, non seulement permettent l’insensibilité, mais à mon avis, en tout cas en ce qui me concerne, présupposent l’insensibilité, c’est-à-dire impliquent pour ma part l’insensibilité. Un art qui essaye de me faire réfléchir, qui essaye de me faire penser, ou un art qui essaye de me faire la morale est un art qui par définition me rend insensible. La question est évidemment de savoir si c’est toujours de l’art.
Patrick Cohen: Très, heu, très complet.