Goede stijl als morele plicht

In het jaar 1991 kocht ik in Londen een boek van Robert Graves, de tweede druk van The Reader Over Your Shoulder, A Handbook for Writers of English Prose.* Ik kocht toen bij Londense expedities wel meer boeken van hem want ik was verzot op al zijn werk. Vandaag is Robert (von Ranke) Graves nog het meest bekend van I Claudius (1934), en het vervolg Claudius the God, want de BBC verfilmde die boeken meesterlijk, met Derek Jacobi als keizer Claudius.

Eerder al, onder meer met het autobiografische Goodbye to All That, over de oorlog van 1914-1918 had hij ook succes gehad – en nogal wat patriottische vijanden gemaakt – maar die Claudiusboeken verkochten als gek.
Zelf deed Graves er nogal afstandelijk over en noemde ze potboilers, commerciële broodschrijverij. Hij was een dichter namelijk. Klassiek vertaler ook, en een feilloze stilist.

Hoe belangrijk hij schrijfstijl vond, is te zien aan een citaat uit The Reader Over Your Shoulder:
Arnold Bennett in his Literary Taste pointed out that faults of style are largely faults of character. […] The writing of good English is thus a moral matter, as the Romans held that the writing of good Latin was.
[Stijlfouten getuigen meestal van een gebrekkige wezenstrek, en goed Engels schrijven is dus een kwestie van morele aard, zoals de Romeinen dat ook dachten van goed Latijn schrijven]

Dat boek heeft veel kwaad bloed gezet, misschien evenveel als Goodbye to All That. Graves begint met een theoretisch deel van 172 bladzijden, doorspekt met voorbeelden uit kranten, tijdschriften en boeken. Enkele titels van hoofdstukken zijn ‘The Peculiar Qualities of English’, ‘The Principles of Clear Statement’, en ‘The Graces of Prose’.

Maar dan neemt hij, met als leidraad de genoemde Principles, een aantal grote namen onder handen, onder meer T.S. Eliot, J.M. Keynes, J.B. Priestley, Bertrand Russell, H.G. Wells, Graham Greene, en citeert van elk van hen een alinea.
Dat deel van het boek heet: Part II. Examinations and Fair Copies. Na elk citaat komt de toetsing aan de principes, waarbij zin voor zin alle overtredingen worden opgesomd, en hij eindigt zijn bespreking telkens met a fair copy: de tekst zoals die had moeten luiden.

Een ideaal recept om vrienden te maken.

__________
* Ook vandaag nog te vinden, onder de titel: The Use and Abuse of the English Language (Paragon House, New York)

Baudelaire stierf 150 jaar geleden

Charles Baudelaire stierf 150 jaar geleden, op 31 augustus 1867. Natuurlijk kennen we hem als dichter, en sommigen onder u zullen L’Albatros nog van buiten geleerd hebben… ses ailes de géant l'empêchent de marcher. Niet al zijn gedichten waren nochtans even geschikt voor schooljongens.
Maar zoals alle grote dichters was hij ook een groot prozaïst, en in zijn brieven een kwade klant. Twee jaar voor zijn dood schreef hij aan een literatuurcriticus:

‘Beste mijnheer, als ik de woede helemaal zou willen bekoelen die u in mij opwekt dan zou ik u op zijn minst vijftig vellen sturen en u bewijzen dat, in strijd met uw bewering, ons arme Frankrijk maar erg weinig dichters telt, en er niet één bezit die tegen Henri Heine op kan. Maar u houdt niet van waarachtigheid, u houdt niet van juiste verhoudingen, u houdt niet van rechtvaardigheid, u houdt niet van stijlcombinaties, u houdt niet van ritme, noch van metrum, noch van rijm; al die zaken vragen te veel inspanning om ertoe te komen. Slaap maar zoetjes in op uw oorkussen van gemeenplaatsen. […] En vergeleken bij de poëzie van Henri Heine, van Byron en Shakespeare, maken al uw geciteerde kleine Franse onbetamelijkheden het effect van een mondorgeltje of een spinetje vergeleken bij een machtig orkest. Van de fragmenten van Henri Heine die u citeert is er niet één dat niet oneindig superieur is aan al de herderszangen en kinderrijmen die u bewondert.’

Le Figaro had vandaag een mooi interview van Eugénie Bastié met Marie-Christine Natta, die een nieuwe biografie van Baudelaire heeft geschreven. Dit is een stukje eruit:

Marie-Christine Natta: Een aspect van zijn dandyisme is zijn politieke ontrouw. Baudelaire erkent dat hij geen overtuigingen heeft. Hij heeft er zelfs over gedacht om een essay te schrijven met als titel: Grandeur, ook zonder overtuigingen. Ik heb die erg mooie titel gebruikt voor mijn eigen essay daarover. Nochtans mag je niet denken dat het Baudelaire aan eerlijkheid ontbrak. Als hij zich in de revolutie van 1848 engageert, gelooft hij in het republikeinse en humanitaire ideaal, en klimt hij op de barricades. Maar hij gelooft er niet lang in. Zoals Gabriel Matzneff dat van Byron zei: een dandy kán ergens voor militeren, maar dan kort.
Na de revolutie van 1848, en vooral na de staatsgreep van 2 december 1851,* voelt Baudelaire zich ‘gedepolitiseerd’. Zijn lectuur van Joseph de Maistre maakt dat hij volkomen verwijderd raakt van revolutionaire utopieën. [...]
Baudelaire is onbetwistbaar een man van de «modernité». Hij heeft het woord niet zelf uitgevonden – Balzac en Gautier gebruikten het al voor hem – maar hij is wel de eerste die het begrip uitgediept heeft, en van ‘moderniteit’ een literaire en artistieke categorie gemaakt. Treffend is wel dat hij, man van de moderniteit, tegelijk een van de hevigste tegenstanders is geweest van zijn eigen periode, die hij als even barbaars beschouwt als de meest primitieve tijden. Daarom ook gelooft hij niet in de Vooruitgang: verre van de mens te verlichten en hem beter te maken, zegt hij, is die een vergissing, een “obscure en perfide lantaarn” [Gezelle is het hier met hem eens: die sprak van ‘de religie van ’t progrès.’]
In dit verband is de pers een uitstekend voorbeeld van zijn contradicties: hij kan ze niet missen, maar spreekt er voortdurend alle mogelijke kwaad van. Verwoed krantenlezer als hij is, stelt hij de mediocriteit ervan aan de kaak en vindt hij hun inhoud hartverscheurend. Een krant, zegt hij, is “een aaneenschakeling van verschrikkingen” waar je op elke regel “de afschuwelijkste tekenen van menselijke verdorvenheid ziet”.
Eugénie Bastié: Hoe staat hij dan tegenover de journalistiek?
Marie-Christine Natta: Baudelaire is niet enkel een krantenlezer, hij is ook journalist en heeft zoals wel meer schrijvers de pers nodig voor zijn levensonderhoud. Het is aanvankelijk ook in de pers dat de meeste van zijn gedichten en kritische teksten gepubliceerd worden. Maar met kranten- en tijdschriftendirecteurs heeft hij een bijzonder woelige verhouding, en noemt hen «canaille littéraire». Hij verwijt hen – niet zonder reden – dat ze hem willen corrigeren. Terwijl Baudelaire, dat extreem scrupuleuze genie, perfect weet wat hij schrijft. Dat kan zijn houding tegenover Alphonse de Calonne verklaren, de «ultra-rédacteur en chef», aan wie hij zeer laatdunkende lessen filologie geeft.
_________
* President Louis-Napoléon Bonaparte laat zich tegen de grondwet in herverkiezen, en wordt op 2 december 1852 keizer: Napoléon III.

Barricaden opwerpen, 369 jaar geleden

In de Mémoires van Retz lezen we dat in Parijs, in de ochtenduren van 27 augustus 1648 – vandaag 369 jaar geleden – ‘in minder dan twee uur tijd meer dan 1200 barricades werden opgeworpen.’

De eindnoten van Michel Pernot (2003, Folio classique, p. 1038) bevestigen dit, en dat kan nooit kwaad want de kardinaal durft feiten al eens naar zijn hand zetten:

"Op bijna alle kruispunten van Parijs stonden er trommels met kettingen eromheen gewonden, die men bij gevaar dwars over de straten spande. De ochtend van 27 augustus 1648 begonnen de burgers deze te spannen, niet enkel om zich tegen de soldaten van de koning te verdedigen, maar ook om zich tegen het gemene volkje van inbrekers en dagloners te beschermen, dat bij troebelen altijd klaarstaat om te plunderen. Vervolgens versterkten zij hun installaties met behulp van barricades, gemaakt van okshoofden [barriques, vaten van 200 à 250 liter] gevuld met grond, stenen, mest of om het even wat voor afval. Door de smalle straatjes, en het grote aantal barricades (men telde er 1260), werd het onmogelijk in Parijs nog te circuleren."

Wat we uit het betrouwbare relaas van Retz dus leren is dat het afsluiten van straten met zware blokken en kettingen – wat vandaag regel is bij feestelijkheden, wijkkermissen enzovoort, zie foto – ook toen al voorkwam, en met ongeveer gelijk gebleven technieken. Hun vijanden waren niet dezelfden, maar hun technieken verschilden nauwelijks van de onze. 

Nog dit: de Dikke van Dale geeft bij het Nederlandse ‘barricade’ een verkeerde uitleg: zelfstandig naamwoord; de (v) (1669) Frans, ontleend aan Italiaans barricata.

In Le Trésor informatique de la langue française vinden we dat het omgekeerd is gegaan: de hypothese van een directe ontlening aan het Italiaans moet verworpen worden (KOHLM., p. 31; SAR., p. 19), want deze taal kende “barricata” niet eerder dan in de XVIIIde eeuw. Het woordenboek Vocab. degli accademici della Crusca, 4e editie (Firenze 1729), zegt dat barricata aan het Frans werd ontleend.

Kardinaal de Retz steekt de Catalanen, de Ieren, de Schotten en de Vlamingen een riem onder het hart

Kardinaal de Retz, die u intussen goed kent, legt ons in zijn Memoires uit dat revoluties heel plots kunnen uitbreken, maar nooit uit het niets komen. Een element kan bijvoorbeeld fiscale druk zijn, en geld dat men ziet verdwijnen in bodemloze putten. Hij geeft een voorbeeld van de vindingrijkheid van de fiscus in zijn tijd:

Émeri, de opperintendant op financiën, en wat mij betreft de meest verdorven geest van zijn eeuw, deed niets dan benamingen zoeken om dan nieuwe edicten te kunnen uitvaardigen.

Inderdaad, de fiscale vondsten van Michel Particelli, seigneur d’Emery (1596-1650) zetten toen veel kwaad bloed. Ze waren mede aanleiding voor de opstand van de Fronde, maar voor een revolutie moeten er andere elementen bijkomen, zoals een vrijheidsideaal of een nationale idee. Het is namelijk zo dat een volk, of zelfs een afzonderlijke klasse zoals de adel, niet makkelijk in opstand komt.
Daartoe moet de toestand eerst een culminatiepunt bereiken, een kookpunt, de maat moet vol zijn, het moet de spuigaten uitlopen, er moet iets voorvallen dat de deur dichtdoet. Maar eens de rapen gaar zijn kan het snel gaan. Retz legt dat beter uit:

De Zwitsers leken zodanig verstikt onder het gewicht van hun ketenen dat ze om zo te zeggen niet meer ademden, totdat de opstand van drie van hun machtige kantons tot de vorming van eedgenootschappen leidde. De Hollanders geloofden dat ze onder het juk van de hertog van Alva vastzaten, tot de prins van Oranje, door een lotsbestemming die gereserveerd is voor de grote genieën die vóór alle anderen het punt zien waar een mogelijkheid zich voordoet, zich een idee vormde van hun vrijheid en deze verwekte.
Dit zijn voorbeelden; ze spreken voor zich. Wat de lethargie veroorzaakt in verdrukte staten is de duur van het kwaad, die greep krijgt op het voorstellingsvermogen van de mensen en hen laat geloven dat het nooit nog zal eindigen. Zodra zij echter een gaatje zien om zich los te maken – wat zonder mankeren het geval zal zijn als er een zeker punt is bereikt – zijn zij zo verrast, zo blij en zo driftig dat ze op slag in het andere uiterste vervallen en een revolutie verre van onmogelijk, maar juist voor moeiteloos houden. Die instelling op zich kan ze soms al doen slagen.

Nu zou het toch iets met de islam te maken hebben?

In alle eerlijkheid, na de eindeloze reeks moslimaanslagen hoor of zie je bijna geen journalist meer die beweert dat het niets met de islam te maken heeft. Ook hun kreet 'islamofoob!' begin je stilaan minder te horen, en zelfs geijkte termen als 'jongeren' lijken op de terugweg. 'Verward' lijkt nog een zeker journalistiek succes te kennen, maar ook op die omschrijving komt snel sleet.

Ze zien wellicht in dat hun oude vocabularium zijn beste tijd gehad heeft, en leren nu schoorvoetend meer specifieke woordjes gebruiken. Toch is het misschien nuttig voor hen die zich nog altijd voor de betere islamexegeten houden, om het interview hieronder eens te lezen. Het zal hen in elk geval geen kwaad doen.

Terrorisme en islam hangen aan elkaar

“De samenhang tussen fundamentalisme, terreur en de uitgangsstellingen van de orthodoxe islamleer is volstrekt duidelijk”, zegt Kyai Haji Yahya Cholil Staquf, secretarisgeneraal van de grootste moslimvereniging van Indonesië, in een interview met de Frankfurter Allgemeine Zeitung vandaag.

Speciaal de verhouding van moslims tot niet-moslims, zowel als de houding van moslims tot staat en recht, zijn problematisch en leiden tot segregatie en vijandschap. “Te veel moslims zien de beschaving, het vreedzame samenleven van mensen met verschillende religies, als iets dat bestreden moet worden”, zegt hij. De toenemende angst voor de islam in het Westen is volkomen begrijpelijk. En over die samenhang moet men klare taal spreken: “Het Westen moet ermee ophouden de vraagstellingen hierbij voor islamofoob te verklaren.”
“Wij moeten ertoe komen dat een interpretatie die de traditionele normen van de islamitische rechtsleer als absoluut ziet, als vals geldt. Religieuze waarden en de sociale realiteit moeten bij elkaar passen. En het moet glashelder zijn dat de wetten van het land voorrang hebben.”

Yahya Cholil Staquf stamt uit een familie van soennitische geleerden. Hij is secretarisgeneraal van de Opperste Raad van Nahdlatul Ulama, de grootste moslimvereniging in Indonesië, zijnde het land met de grootste moslimbevolking ter wereld. Nahdlatul Ulama geeft aan dat ze 50 miljoen leden tellen, en minstens deels beschouwen zij zich als gematigd. Kyai Haji Yahya Cholil Staquf behoort tot de spiritueel georiënteerde vleugel van de organisatie.

Hoever kan blinde haat een wetenschapper drijven?

Paul Krugman schrijft in The New York Times een mooi artikeltje. Niet als gepensioneerde economist maar als opiniemaker. Je hebt dat overal, van die gepensioneerde economisten die hun professionele kunstjes niet meer vertonen en ter vervanging opinies beginnen te produceren.

Naast Trump komt Caligula er nog goed uit

Historici hebben Donald Trump vergeleken met Caligula, de wrede, corrupte Romeinse keizer die er genoegen in vond om anderen te vernederen, speciaal de elites van het Rijk. Maar nu we zeven maanden ver zijn in Trumps ambtstermijn, kunnen we zien dat dit een onbillijke vergelijking was.
Om één ding te noemen, voor zover wij weten stookte Caligula niet aan tot etnisch geweld in het Keizerrijk. [mooi dat Krugman dat zegt van ‘as far as we know’, al was ‘as far as I know’ iets duidelijker geweest want dat er geweld voorkwam is wel degelijk het geval, bijvoorbeeld in Jeruzalem, maar dat betrof een conflict rond de keizercultus, en al kwam de eis wel van Caligula, en waren het vanzelfsprekend joden die deze cultus weigerden, misschien mag je dat geweld toch niet etnisch noemen]. En nog iets, opnieuw voor zover wij weten: het bestuur in Rome bleef redelijk goed draaien, in weerwil van zijn capriolen. De gouverneurs van de provincies bleven de orde handhaven, het leger bleef de grenzen verdedigen, en economische crisissen waren er niet. En om te besluiten, toen zijn gedrag werkelijk ondraaglijk werd, deed de Romeinse elite datgene waartoe de partij die vandaag het Congres controleert onbekwaam lijkt om het zelfs maar in overweging te nemen: ze vonden een weg om zich van hem te ontdoen [to get rid of him].

Ik heb alvast de indruk dat Krugman in een onbewaakt ogenblik de militaire verdediging van grenzen een mooi ding vindt. Maar dit nog daargelaten, ook oproepen tot politieke moord lijkt voor onze economist geen probleem.
Caligula werd immers door zijn Pretoriaanse wacht vermoord, en nog wel op aanstoken van een populist, de tribuun Cassius Chaerea. De geschiedschrijver Suetonius zegt evenwel dat er twee versies van de moord bestaan en geeft die allebei zonder zich uit te spreken.

Ach, misschien gelooft Krugman ook voor waar dat Caligula zijn paard Incitatus tot consul heeft benoemd, niet wetende dat Caligula dat gezegd heeft, of zou hebben, om de senatoren duidelijk te maken dat alle macht bij hem lag en bij niemand anders.
En misschien heeft Krugman dus ook niet beseft dat hij opriep tot moord, en misschien, of zelfs wellicht omdat hij Suetonius niet kent …al vertaalde Robert Graves hem prachtig in 1957.

Duits leent zich goed voor preciseringen

In een panelgesprek van de Zwitserse televisie kreeg de filosoof Norbert Bolz, professor aan de Technische Universität in Berlijn, van een tafelgenote te horen dat je toch niet kon volhouden dat de politieke correctheid te ver was doorgeschoten, aangezien je zoveel incorrecte en luide stemmen hoorde overal: een retorisch fiorituurtje dat je ook bij ons vaak hoort en leest.

Norbert Bolz: Aber der entscheidende Punkt ist doch folgender: wenn Sie darauf hinweisen daß es Leute gibt die politisch sehr Unkorrektes äußern, und damit auch ein Publikumserfolg haben, kann man das an einem Beispiel sehr gut festmachen, nämlich Sarrazin. Das war im Grunde, vor der Silvesternacht schon der erste große Knackpunkt.

Barbara Bleisch (SRF): Darf ich nur ganz kurz einbringen: Thilo Sarrazin der das Buch geschrieben hat Deutschland schafft sich ab, und danach Der [neue] Tugendterror, und gesagt hat er wurde niedergemacht, mundtot gemacht…

Norbert Bolz: Exakt, äh, mundtot gemacht, das zu behaupten wäre unsinnig, denn er hat ja einen Massenerfolg mit seinen Büchern bis zum heutigen Tag, die Leute rennen in die Bude ein wenn er irgendwo eine Vorlesung macht oder so was. Der entscheidende Punkt ist nur der: das ist kein Zeichen für Meinungsfreiheit, einfach deshalb weil Sarrazin ein Paria ist. Er ist eine nicht-Existenz, er ist jemand der in der Öffentlichkeit sogar mit Polizeischutz auftreten muss, und das scheint mir nicht der Ausdruck einer liberalen Kultur zu sein.

Norbert Bolz: Maar het beslissende punt is toch dit: als u erop wijst dat er mensen zijn die politiek zeer incorrecte dingen zeggen, en daar ook succes mee hebben bij het publiek, dan laat zich dat zeer goed aantonen met een voorbeeld, namelijk Sarrazin. Dat was, nog voor de Sylvesternacht [Keulen] eigenlijk het eerste grote breekpunt.

Barbara Bleisch (SRF): Mag ik even heel kort iets tussenwerpen: Thilo Sarrazin die het boek Deutschland schafft sich ab geschreven heeft en daarna Der [neue] Tugendterror, en die gezegd heeft dat hij afgemaakt werd, monddood gemaakt…

Norbert Bolz: Exact, heu, monddood gemaakt, dat beweren zou onzinnig zijn want met zijn boeken heeft hij tot de dag van vandaag nog massaal succes, en de mensen lopen de zaal plat als hij ergens een voordracht geeft of iets dergelijks. Alleen, het beslissende punt is dit: dat is geen teken van vrije meningsuiting, eenvoudig daarom al dat Sarrazin een paria is. Hij is een onbestaand wezen, hij is iemand die zelfs politiebescherming nodig heeft als hij in het openbaar optreedt, en dat lijkt mij geen kenmerk te zijn van een liberale cultuur.

Alles vertalen is me teveel gevraagd, maar in het gesprek kwam nog heel wat meer aan bod: spraakhygiëne en verboden woorden, microagressie, grote gevoeligheid bij veel mensen (snow flakes is de term nu), jacobinisme, tot en met Karl Kraus en de journalist die zich als præceptor Germaniæ ziet.
Met die eervolle naam (leraar van Duitsland) werden oorspronkelijk de abt Hrabanus Maurus Magnentius en later Philipp Melanchthon aangeduid, en weer later kregen anderen hem ook, zo bijvoorbeeld Dr. Siegbert Tarrasch. Terecht ook in zijn geval want hij schreef Das Schachspiel. Systematisches Lehrbuch für Anfänger und Geübte, maar het spreekt dat niet iedereen zich præceptor moet wanen.

Over een vraag die al lang beantwoord is

Als ik ergens in een artikel het woord gender tegenkom, dan lees ik dat artikel niet uit. Nu moet ik maar hopen, lezer, dat u niet even star reageert en moedig verder zult lezen – aan het eind zult u voor uw soepelheid trouwens beloond worden met een mooi paragraafje uit de Memoires van Jean-François Paul de Gondi, cardinal de Retz.

Wat een mens zich afvraagt als hij bijvoorbeeld weer iets over gendertoiletten ziet staan, en dat die wereldwijd in openbare gebouwen (waarom niet ook in privéwoonsten?) er verplicht zullen komen, met aangepaste niet-discriminerende bordjes enzovoort, wat een mens zich dan afvraagt is of er vandaag geen belangrijkere dingen aan de hand zijn, en waarom politici zo graag futiele en zelfs onbestaande problemen willen oplossen, liever dan moeilijke, en waarom kranten daar zo eindeloos en graag over schrijven.

Die vraag bestaat al heel lang, maar in de zeventiende eeuw werd ze door de kardinaal beantwoord:

Wat aan de maatregelen van ministers vaak iets nogal ondefinieerbaar kwalijks doet kleven, zelfs aan de meest noodzakelijke, is dat zij om deze te kunnen nemen zich bijna altijd genoopt zien om hindernissen te overstijgen, en zulke overwinningen zorgen steevast voor afgunst en haat. Als er zich nu een grote kwestie voordoet waarbij niets te overwinnen valt, omdat er niets te bevechten valt, wat maar zelden voorkomt, dan verleent die kwestie een pure, onschuldige, onversneden glans aan hun autoriteit, waardoor deze niet enkel gevestigd wordt, maar waardoor hen naderhand zelfs verdiensten worden aangerekend voor alles wat ze niet doen, bijna evenveel als voor wat ze doen.

Welke politieke medestanders kun je best aankopen?

Vroeger was een politicus zijn eigen campagneleider,
en zelfs zijn eigen woordvoerder

Onder de auteurs die over praktische politiek geschreven hebben, is een van de grappigsten die ik tot nu las Jean-François Paul de Gondi, Cardinal de Retz. Wat grappigheid betreft kreeg hij in de eeuw na hem concurrentie van onder meer Ferdinando Galiani, maar in zijn eigen zeventiende eeuw laat hij Rochefoucauld achter zich, en voor mij zelfs nipt ook Baltasar Gracián.

Maar Retz is meen ik niet in het Nederlands vertaald, terwijl bijvoorbeeld Gracián, met dank aan wijlen Theo Kars uitgebreid ter beschikking is. De kardinaal heeft niet eens een Nederlandse wikipagina.

Retz was een geboren intrigant, een Frondeur, en al overdreef hij in zijn Memoires zijn eigen rol hierbij wel eens (hij had, zegt zijn vijand Rochefoucauld terecht, vaak meer aan zijn verbeelding te danken dan aan zijn nochtans indrukwekkende geheugen), hij was een scherpziende analist.

Hieronder legt hij uit wat zijn tactiek was om het Parijse volk achter zich te scharen, en zo een opstand een kans op slagen te geven. Vooraf nog: Retz wilde eigenlijk een militaire carrière, maar werd door zijn vader tot een kerkelijke loopbaan gedwongen, al deed hij er alles aan om dat onmogelijk te maken, door bijvoorbeeld vele duels te vechten en evenveel galante avonturen op te zoeken.

De graaf* had mij, ik weet niet meer onder welk voorwendsel, twaalfduizend ecu’s laten toekomen via Duneau, een van zijn secretarissen. Ik bracht die naar mijn tante Maignelais,** en vertelde haar dat het om een restitutie ging die mij door een van mijn vrienden op zijn sterfbed was toevertrouwd, met de uitdrukkelijke wens dat ikzelf in persoon deze som na zijn dood zou aanwenden ter leniging van de nood van armen die niet bedelden; en dat, aangezien ik op het evangelie gezworen had in eigen persoon die som te zullen verdelen, ik hier uiterst verveeld mee zat want ik kende zulke mensen niet; en dat ik haar smeekte daarvoor te willen zorgen.
Ze was in de wolken; ze zei me dat ze dat heel graag zou doen; maar dat zij er absoluut op stond dat ik er dan bij zou zijn, aangezien ik had beloofd die bedeling zelf te houden; dat ik aldus mijn woord getrouw gestand zou doen en mijzelf vertrouwd maken met de werken van liefdadigheid.
Dat was nu juist wat ik wilde, want op die manier zou ik me een naam kunnen maken onder al de behoeftigen van Parijs. Elke dag liet ik me door mijn tante als het ware meeslepen naar achterbuurten en zolderkamers. Bij haar thuis zag ik heel vaak mensen die goed gekleed gingen, soms zelfs bekend waren, en in het geheim om een aalmoes kwamen. De goede vrouw liet bijna nooit na hen te zeggen: “Bid God voor mijn neef; hij is het, die het de Heer heeft behaagd zich van hem te willen bedienen voor dit goede werk.”
Stelt u zich voor in wat voor positie dit me bracht bij die lui die, als het erom gaat het volk in beroering te brengen, onvergelijkelijk veel belangijker zijn dan alle anderen. De rijken doen enkel noodgedwongen mee; bedelaars zijn dan eerder schadelijk dan nuttig, want de vrees bestolen te worden maakt hen beducht. Wie het meeste kunnen bijdragen zijn die mensen die het in hun persoonlijke aangelegenheden moeilijk genoeg hebben om verandering te wensen in de publieke, en wier armoede hen toch niet tot publieke bedelarij brengt.
Bij dit soort mensen zocht ik dus naam te maken, een maand of drie-vier lang, met een bijzondere ijver, en geen kind zat er naast een haardvuur of ik gaf het privé altijd enkele spulletjes; ik kende Nanon en Babet. Alles ging gedekt onder de sluier van Mme de Maignelais, die nooit een ander leven had geleid. Ik speelde zelfs wat de devote ziel, en ging naar de conferenties van Saint-Lazare.***

___________

---

* Louis de Bourbon, graaf van Soissons (1604-1641); belangrijke tegenstander van Richelieu; versloeg het koninklijke leger in de slag van La Marfée, nabij Sedan, maar kwam vlak na afloop van die slag om het leven: hij had de gewoonte het vizier van zijn helm omhoog te duwen met de loop van zijn pistool, en moet in een ogenblik van onachtzaamheid het schot hebben doen afgaan.

** Marguerite-Claude de Gondi, zijn tante langs vaderskant, gehuwd met Florimond d’Halluin, markies van Piennes en Maignelais; stond bekend om haar vroomheid en weldadigheid.

*** De ouders van Retz hadden Vincent de Paul (ook Depaul; ?1581-1660) geld gegeven, en zo kon die in een voormalige leprozerie van de orde van Sint Lazarus een tehuis maken voor priesters die zich erop wilden toeleggen de boeren het evangelie te prediken. Retz woonde enkele van hun vormingslessen bij.

Zulke handleidingen lees ik graag

Zelf heb ik nooit een auto bestuurd, noch ooit een rijbewijs gewild, maar dat neemt niet weg dat ik een mooi boek over autorijden met plezier zal lezen, zoals ik ook over hengelen graag lees – The Compleat Angler van Izaak Walton bijvoorbeeld, dat in 1653 verscheen maar waar de auteur later nog vele verbeteringen in heeft aangebracht – al heb ik ook die mooie sport nooit beoefend.

Een boek dat ik enige tijd geleden ergens zag liggen was Besser fahren mit dem Volkswagen (1949, hier tweede druk 1951, 272 pagina's), van Arthur Westrup. Het leest vlotter dan een roman.

In 1951 was er nog geen sprake van sjoemelsoftware – er bestond eenvoudig nog geen software – en ook over prijsafspraken tussen de automobielfabrikanten hoorde je nooit iets, al waren die er misschien al wel.
Wel diende de autobestuurder toen nog over een aantal technische vaardigheden te beschikken, begrijp ik. [Prentjes worden groter als je erop klikt]

Westrup geeft nuttige tips aan de Volkswagenbezitter: waar hij zijn handen moet plaatsen op het stuurwiel, welke benzine hij moet nemen, hoe hij de olie moet verversen en welke olie hij dan moet gebruiken (niet te dik en niet te dun), hoe hij de banden kan beschermen tegen al te sterk zonlicht, hoe hij kan nagaan of de dichting van de cylinderkoppen nog in orde is, bij welk geluid van de motor hij moet schakelen enzovoort.

Nu eerst nog een liefdevolle wasbeurt voor de wagen (men wasse eerst het dak en vervolgens pas de flanken), en dan gaat het gezwind de Gotthard op!







Maar ook op zaken die niets met mechaniek te maken hebben en eerder van zedelijke aard zijn, wordt gewezen: men neme niet zomaar Hinz und Kunz (Heinrich en Konrad: om het even wie) mee als autostoppers!

Mit dem kümmerlichen Rest ihrer sommerlichen Bekleidung winkt diese Dame dem VW-Fahrer zu. Sicher gehört sie keiner Räuberbande an – aber dennoch sollten wir nicht wahllos Hinz und Kunz mitnehmen.

Volkswagen mag wat mij betreft nog veel sjoemelen, maar dat boekje van Westrup doe ik niet weg.

Royalty-watching in de zeventiende eeuw, deel 2

Kardinaal de Retz stond niet bekend als een adonis, maar hij was wel een schitterend schrijver. Dat laatste beseften de meesten van zijn tijdgenoten niet want zijn Memoires werden pas veertig jaar na zijn dood gepubliceerd. Wij evenwel weten dat al na één zin: Mme de Carignan disait un jour, devant la Reine, que j’étais fort laid, et c’était peut-être l’unique fois de sa vie où elle n’avait pas menti. Mme de Carignan zei eens in het bijzijn van de Koningin dat ik erg lelijk was, en dat was misschien de enige keer in haar leven dat ze niet gelogen heeft.

In het vierde boek van zijn memoires beschrijft de kardinaal ons nogmaals het karakter van Mademoiselle de Chevreuse – deze keer was hij misschien vergeten dat hij haar in het tweede boek al had voorgesteld. Zijn beschrijving is nu iets uitgebreider, maar volkomen in overeenstemming met wat we al wisten.

Mlle de Chevreuse bezat alleen het soort schoonheid waarop men uitgekeken raakt als het niet meer is dan dat. Geestig was zij enkel voor diegene die ze beminde. Maar aangezien ze nooit lang beminde, vond men ook niet lang dat ze geestig was. Ze ergerde zich aan haar minnaars zoals aan haar oude plunjes. Andere vrouwen raken die beu, zij verbrandde haar spullen, en haar dienstmeisjes hadden alle moeite van de wereld om een jurk te redden, of haar mutsjes, handschoenen, of een point de Venise. Ik geloof dat als ze haar minnaars in de fik had kunnen steken eens zij erop uitgekeken was, zij dat van ganser harte had gedaan. Mevrouw haar moeder, die na haar besluit om helemaal de kant van het Hof te kiezen haar tegen mij wilde opzetten, slaagde daar niet in, al had zij er wel voor gezorgd dat Mme de Guémené haar een brief van mijn hand te lezen gaf waarin ik mij met lichaam en ziel aan haar had geschonken, zoals de heksen zich aan de duivel overgeven. In het schandaal dat volgde tussen het huis de Chevreuse en mijzelf – toen de Kardinaal [Mazarin] weer zijn intrede deed in het Koninkrijk – sprong zij mij hartstochtelijk terzijde. Twee maanden later sloeg zij om, om niets en zonder te weten waarom. Zij vatte plots een passie op voor Charlotte, een heel mooi kamermeisje van haar dat voor alles te vinden was. Zij ging maar zes weken mee, want toen werd ze verliefd op de abbé Fouquet, en wel zo erg dat ze met hem getrouwd was als hij dat gewild had.

Dit alles vertelde ik enkel om duidelijk te maken dat Retz een betrouwbare getuige is, maar laten we nu verdergaan met het echte royalty-watchen.

Bijna alles wat hier staat is een gevolg van de gehechtheid aan Kardinaal Mazarin die de Koningin vertoonde, en om die reden lijkt het me dat ik u de aard van die gehechtheid moet uitleggen – misschien had ik dat al veel eerder moeten doen – en u zult er des te beter over kunnen oordelen als ik u hier vooraf enkele voorvallen uit haar eerste jaren uit de doeken doe, voorvallen die ik even duidelijk en betrouwbaar acht als diegene die ikzelf heb gezien, want ik heb ze van Mme de Chevreuse, haar enige ware confidente in haar jonge jaren. Zij heeft me vaak gezegd dat de Koningin geestelijk noch lichamelijk een Spaanse was; dat zij noch het temperament, noch de gloed van haar natie bezat; enkel de koketterie had zij ervan overgeërfd, maar dan wel in de hoogste mate; dat Monsieur de Bellegarde – oud, maar beschaafd en galant zoals dat de mode was aan het hof van Henri III – haar was bevallen, maar dat zij van hem gedegouteerd was geraakt omdat hij bij zijn afscheid van haar, toen hij het bevel nam van het leger in La Rochelle, eerst heel in het algemeen de wens had uitgesproken bij zijn vertrek te mogen hopen op een gunst van haar, en hij vervolgens zich ertoe had beperkt haar te verzoeken haar hand te willen leggen op het gevest van zijn degen; dat ze dat verzoek zo gek had gevonden dat ze zich daar nooit overheen had kunnen zetten; dat ze was ingegaan op de galante voorstellen van Monsieur de Montmorency, veel meer dan dat zij die man ook had bemind; dat de aversie die zij had voor de manieren van Kardinaal Richelieu – die in de liefde al even pedant was als een schappelijk man in alle andere kwesties – ervoor gezorgd had dat zij zijn liefdesblijken nooit had kunnen uitstaan; dat de enige man die zij passioneel had bemind de hertog van Buckingham was; dat zij hem op een nacht rendez-vous had gegeven in de petit jardin van het Louvre; dat zij, Mme de Chevreuse, toen alleen was met haar en dat ze, nadat ze zich wat had verwijderd een geluid had gehoord als van twee mensen die aan het vechten waren; dat toen zij nader was gekomen tot bij de Koningin, zij deze in grote ontsteltenis had aangetroffen met monsieur de Buckingham op zijn knieën voor haar; dat toen de Koningin zich in haar appartement terugtrok die avond ermee had volstaan haar te zeggen dat alle mannen brutale vlegels waren, en dat zij haar de volgende ochtend had opgedragen aan Monsieur de Buckingham te vragen of hij zich er wel goed van had vergewist dat zij niet het gevaar liep zwanger te raken; dat na dit avontuur zijzelf, Mme de Chevreuse, niet het geringste teken meer had gezien van ook maar de kleinste galante stap van de Koningin; dat zij bij haar wel een sterke toeneiging tot de Kardinaal [Mazarin] had opgemerkt; maar dat zij niet had weten te achterhalen hoever die toeneiging haar had gebracht; dat het anderzijds waar was dat zij kort daarop van het Hof was verwijderd, en niet de tijd had gehad voor een klaar inzicht, ook al zou er iets aan de hand zijn geweest; dat bij haar terugkeer in Frankrijk na het beleg van Parijs, de Koningin zich tegenover haar aanvankelijk zo gesloten had opgesteld dat het haar niet gelukt was om in de zaak verder door te dringen; dat nadat de zaken hun gewone beloop hadden teruggevonden, ze bij momenten toch bepaalde gedragingen bij haar had opgemerkt die veel weg hadden van die met Buckingham destijds; dat op andere momenten hun manier van omgaan maakte dat zij dacht te moeten oordelen dat er enkel een intieme geestelijke band tussen hen bestond; dat een van de belangrijkste aanwijzingen de manier was waarop de Kardinaal met haar omging: weinig galant en zelfs ruw. “Hetgeen evenwel,” voegde Mme de Chevreuse daaraan toe, “beantwoordt aan twee kanten van het karakter van de Koningin zoals ik haar ken. Buckingham zei me eertijds dat hij drie koninginnen had bemind, en dat hij zich bij alle drie verplicht had gezien hen rammel te geven; dat maakt dat ik hierover geen oordeel kan vormen.” Tot zover wat Mme de Chevreuse me vertelde. Maar ik kom nu terug op de draad van mijn verhaal.

De schaamteloze Dikke van Dale

De Dikke van Dale is samen met de hele familie van Dale op zoek naar vers geld en aangezien de nood blijkbaar hoog zit, zijn alle middelen goed. Oude trouwe betalende klanten van de firma worden voor het blok gezet, en de Dikke probeert hun zakken wat lichter te maken.
Eerlijk is dat natuurlijk niet, schaamteloos wel, maar wat wil je: “de tijden zijn veranderd”!
Dat heb je inderdaad met tijden: die veranderen. Ook de zeden doen dat, maar “technieken”, inzonderheid oplichtings- en chantagetechnieken veranderen gelukkig niet even snel.

Royalty watching in de zeventiende eeuw

Jean-François Paul de Gondi, cardinal de Retz, leefde van 1613 tot 1679, maar pas in 1717 verschenen zijn Memoires. Retz had immers geen literaire pretenties, moeten we geloven, en in zijn tijd werd het beneden de waardigheid van een kardinaal geacht om zich met iets als literatuur bezig te houden. Dat neemt niet weg dat hij een begenadigd schrijver was, eerder dan een begenadigde deugdzame kardinaal.

Op een bepaald moment geeft Retz ons na elkaar een twintigtal portretten van tijdgenoten die in zijn verslag eerder al waren opgetreden, maar die hij aan de lezer nog niet formeel had gepresenteerd. Hij was dat eerst vergeten, zegt hij: een mooie literaire truc.

Hij is niet altijd even lovend voor zijn tijdgenoten. Over de hertog van Bouillon zegt hij bijvoorbeeld: Ik ben er niet zeker van dat men zijn verdiensten niet wat heeft overschat, door aan te nemen dat hij in staat was tot alle grote daden die hij nooit heeft gesteld.
Maar aangezien Retz een kardinaal was die zich liever bezighield met vrouwen dan met bijvoorbeeld kleine jongetjes, komt hij pas goed op dreef als hij vrouwenportretten schildert. Even goed als Rubens, al zijn zijn portretten zoals ik al zei soms weinig geflatteerd.

Hij begint met een Portrait de la Reine – Anna van Oostenrijk die regentes van Frankrijk was omdat Lodewijk de XIVde nog maar vijf was toen Lodewijk de XIIIde stierf:

De Koningin bezat, meer dan iemand die ik ooit heb gekend, het soort vernuft dat ze nodig had om niet voor gek door te gaan bij wie haar niet kende. Ze vertoonde meer bitsigheid dan hoogmoed, meer hoogmoed dan grandeur, meer maniertjes dan diepgang, meer spilzucht dan gulheid, meer gulheid dan eigenbelang, meer eigenbelang dan belangeloosheid, meer aanhankelijkheid dan passie, meer hardheid dan fierheid, meer geheugen voor beledigingen dan voor weldaden, meer vrome intenties dan vroomheid, meer koppigheid dan vastberadenheid, en meer onwetendheid dan alles wat ik hierboven noemde.

Even verder komt de Duchesse de Chevreuse aan de beurt: In de tijd dat ik haar kende, vertoonde Mme de Chevreuse niet eens de resten nog van enige schoonheid.

Haar dochter vergaat het nauwelijks beter: Mlle de Chevreuse bezat meer schoonheid dan charme en was van nature dwaas tot in het belachelijke. Passie gaf haar soms iets spits, en zelfs iets ernstigs en aangenaams, maar dan enkel voor diegene waar ze verliefd op was. Maar alras behandelde zij hen zoals haar nachtjaponnen: ze nam ze in bed als ze haar bevielen, en verbrandde ze twee dagen later uit pure afkeer.

Ik weet niet of kardinalen van tegenwoordig nog zulke mooie memoires zullen nalaten.

Een niet-gekraakte modelwoning!

Het zou onredelijk zijn om van enkele Romazigeunerfamilies te verwachten dat ze je leegstaande huis – dat hoe dan ook flink wat herstelwerken kon gebruiken – na hun tijdelijke intrek als een instapklare modelwoning zouden achterlaten. Akkoord, je kunt ze als ongenode gasten beschouwen en hun hulp liever missen, maar leegstand is in geen geval goed voor een huis.

Blijft natuurlijk dat bijvoorbeeld een schouwbrand vervelend kan zijn als hij door onvermogenden, en zeker door onverzekerden is aangericht.

Bij die Roma is zo’n ongeluk verbazingwekkend, want destijds in Bulgarije en Roemenië kwamen dergelijke dingen niet voor. Onder het socialistische bewind in die landen werden zij tewerkgesteld, op het land, in de fabriek, bij de stadsreiniging – zoals trouwens iedereen toen werk had, en onderbetaald en arm was. “Leefloon” en aanverwante begrippen waren onbekend, en inbraak of diefstal werden eenvoudig met inkerkering beteugeld. Die Roma hebben toentertijd dus wel goede manieren geleerd.

Bij een wandeling door het stadje Sozopol, aan de Zwarte Zee, zag ik een voorbeeld van hoe de overheid toen haar opvoedkundige taak opvatte (socialistische overheden beschouwen het ook vandaag nog als hun taak om de onderhorigen enig ethisch bewustzijn bij te brengen).
Op de foto ziet u een geëmailleerde plaquette, aangebracht op een poortje dat uitgeeft op een mooie, koele binnentuin: ОБРАЗЦОВ ХИГИЕНИЧЕН ДОМ. Eerst dacht ik nog dat hier misschien een gevaarlijke hond zat, maar mijn vriendin vertaalde anders: “Voorbeeld! Dit is een nette woning.”

Mensen die hun woning proper onderhielden, hun tuin verzorgden enzovoort, kregen van de Bulgaarse overheid zo’n plaquetje en mochten dat fier bevestigen op hun muur, voordeur, of zoals hier aan hun poortje. Die plaquetjes zie je niet vaak meer, er wordt tegenwoordig lacherig over gedaan, en de bewoners van dat huis zullen dus wel oude mensen zijn, wie weet zelfs oude communisten.

Laat de mensenwereld zich in cijfers vatten?

Renaud Camus is de man die de term «le grand remplacement» heeft bedacht, en zelfs als politieke doelstelling geduid. Het spreekt dat hij daarna niet meer aan bod kwam in de grote media. Hij werd zelfs vervolgd voor "racisme". Maar niets hielp: zijn «grand remplacement» werd op talloze plaatsen gebruikt ter aanduiding van de massa-immigratie, de gettovorming enzovoort. Tegen een term die blijkbaar tegemoetkomt aan een behoefte valt weinig te beginnen. Maar dat men de man zelf bleef negeren, vond Alain Finkielkraut niet serieus en hij nodigde hem uit in zijn programma Répliques, Daar had Camus een stevige tegenstander aan de demograaf Hervé Le Bras die met cijfers in de hand het met hem helemaal oneens was.
Ik vertaal een fragmentje, waarin Camus een ernstige filosofische twijfel uit:
Ik zou het debat willen opentrekken, en de notie "cijfer" zelf betwisten. Ik ben het grondig eens met de filosoof Olivier Rey [van huis uit wiskundige] die de onderstreept dat cijfers niet bij machte zijn rekenschap te geven van de [menselijke, sociale, beleefde] wereld. De laatste veertig jaar werden wij overspoeld door cijfers. De humane wetenschappen... ik vrees meer en meer dat die een doodlopend straatje zijn, een oxymoron. Er zit een tegenstelling in [de term zelf] en misschien maar gelukkig ook! Een mens zinkt aan alle kanten weg in de cijfers, en die cijfers zijn niet in staat gebleken een beeld te geven van wat er aan de hand is. Niet enkel heeft de sociologie de Franse en Europese bevolking niet gewaarschuwd voor de enorme gebeurtenis die eraan kwam – voor dat gigantische fenomeen dat ik de inwisseling van volk en cultuur noem – maar naarmate dit zich afspeelde heeft ze het ontkend, zij was het ontkenningsmechanisme bij uitstek.

Renaud Camus (10'56"): Alors, j’aurais tendance à élargir le débat si je puis dire, et à contester la notion de chiffre. Moi je suis en accord très profond avec le philosophe Olivier Rey qui souligne l’incapacité du chiffre à rendre compte du monde. Depuis quarante ans nous avons été submergés par les chiffres. Les sciences humaines… je crains de plus en plus que les sciences humaines ne soient une aporie, un oxymore. Il y a une contradi… et tant mieux peut-être! L’homme se dérobe de toutes parts aux chiffres, et les chiffres ont été incapables de rendre compte de ce qui survient. La sociologie, non seulement n’a pas averti la population française et la population européenne de la chose énorme qui se présentait – ce phénomène gigantesque, ce que j’appelle le changement de peuple et de civilisation – mais au fur et à mesure qu’il se déroulait, elle l’a nié, elle a été la dénégation par excellence.

Twee ontgoochelingen

Jean-François Paul de Gondi, cardinal de Retz (1613-1679) schreef zoals men dat enkel in zijn eeuw kon. Of nee, in de eeuw daarop kon men dat ook nog, want toen schreef Casanova – geen kardinaal, enkel een abbé. Die twee hebben gemeen dat ze zichzelf niet sparen in hun Memoires: ze vertellen ook over al hun nederlagen en kleine kantjes. Tenminste dat willen ze ons laten geloven, en zeker is dat de geloofwaardigheid van hun succesverhalen daardoor vergroot wordt.
Retz schrijft aan Mme de ***: “Op vraag van u, schrijf ik de geschiedenis van mijn leven, en het plezier dat ik erin vind om u strikt te gehoorzamen, maakt dat ik mezelf zo weinig spaar.”
Casanova zal vertellen over La Charpillon, een zeventienjarig Zwitsers hoertje* dat in Londen werkte en waar hij verliefd op was. Zij ontzegde hem haar gunsten, pikte samen met haar moeder zijn halve fortuin in, en dreef Giacomo bijna tot zelfmoord. Met zijn zakken gevuld met lood stapte hij naar een brug over de Theems, maar onderweg liep hij een bekende tegen het lijf, ze dronken iets en aten iets, en van uitstel kwam afstel.
Bij Retz kunnen we niet echt van een depressie spreken, laat staan van een burn out, maar zeker wel van een dipje:

Mme de La Vergne, de moeder van Mme de Lafayette, was in een tweede huwelijk getrouwd met de chevalier de Sévigné, en mevrouw haar dochter logeerde daar op dat moment, of ze logeert er nog.
Deze Mme de La Vergne was au fond een fatsoenlijke vrouw, maar gretig naar elk laatste weetje, en ingenomen met welk soort intrige ook, zonder uitzondering. Meer dan enige vrouw die ik ooit heb gekend. Wat ik haar die dag voorstelde, omdat ze mij daarbij goede diensten kon bewijzen, was van aard om een heilig boontje meteen af te schrikken. Ik kruidde mijn discours nu met zo’n aantal plechtige verklaringen over mijn goede intenties en integriteit, dat het niet tegen de borst stootte. Maar tegelijk werd de boodschap enkel in ontvangst genomen nadat ik plechtig had beloofd dat ik nooit zou beweren dat zij, van de diensten die ik haar vroeg, meer had begrepen dan wat men in geweten en omwille van de goede, kuise, pure, simpele en heilige vriendschap mocht doen. Ik beloofde alles wat men maar wilde. Men nam mij op mijn woord, en was zelfs bijzonder verheugd zodoende een heel geschikte gelegenheid te hebben gevonden om een eind te stellen aan mijn omgang met Mme de Pommereux, waarvan men aannam dat die niet zo onschuldig was.
De zaak waarvoor ik haar vroeg mij behulpzaam te zijn, moest puur vergeestelijkt, engelachtig van aard zijn, want het ging om Mlle de La Loupe, die u hier eerder al ontmoet hebt onder de naam Mme d’Olonne. Ze was mij enige dagen daarvoor zeer bevallen, in een klein gezelschap dat zich had gevormd in het cabinet van Madame. Ze was mooi, ze was aanvallig door haar voorkomen en haar bescheidenheid. Ze logeerde vlak bij Mme de La Vergne, ze was een intieme vriendin van madame haar dochter. Ze had zelfs een deurtje laten steken waardoor zij elkaar konden ontmoeten zonder het pand uit te hoeven. De genegenheid die de chevalier de Sévigné mij toedroeg, en dat ik in zijn woning thuis was, en wat ik over de behendigheid van zijn vrouw wist, dat alles droeg sterk bij tot mijn goede verwachtingen. Zoals het liep bleken die volslagen ijdel. Want al rukte men mij de ogen niet uit, en kneep men mijn keel niet dicht om me zelfs nog maar het zuchten te beletten, en al merkte ik aan bepaalde gedragingen dat men er geen bewaar tegen had te zien hoe gedwee de paarse keppel was, en hoe schitterend opgemaakt en stralend zij ook was, we bleven altijd op voet van gestrengheid, of beter gezegd van eerbaarheid, wat mijn tong afsneed alhoewel die nogal libertijns was, en dat moet diegenen verwonderen die nooit Mlle de La Loupe hebben gekend, en over Mme d’Olonne hoogstens hebben horen spreken. Deze kleine geschiedenis doet zoals u ziet weinig eer aan mijn verleidingskunsten. En nu zal ik het kort even hebben over de gebeurtenissen in Guyana.

Maar ik neem aan, lezer, dat de gebeurtenissen in Guyana u minder interesseren.

__________
* Marie-Anne-Geneviève Augspurgher (ca.1746-1777).

Over politieke propaganda

Met een frisse pint bij de hand een grappige tekst lezen is denk ik het beste dat een mens nu kan doen. Daarom vertaalde ik een klein fragmentje uit de Mémoires van de Cardinal de Retz (uitgesproken rè, zoals de rog, al neigt het soms wat naar de ré van de muzieknoot), waarin hij ons de herkomst van het woord ‘fronde’ verklaart. Wij kennen die term uit mantel- en degenfilms, en denken dan aan de opstand van de edellieden tegen kardinaal Mazarin, en tegen Anna van Oostenrijk die als voogdes regeerde omdat Lodewijk XIV nog maar vijf jaar oud was toen hij troonopvolger werd. Maar fronde betekent eerst ook ‘slinger’, het werpwapen. Genoeg nu, Retz zelf legt dat beter uit:

Dat woord herinnert me aan wat ik in het eerste boek van dit werk geloof ik vergeten ben u uit te leggen. De etymologie ervan namelijk, die wel niet zo belangrijk is maar toch niet mag ontbreken in een verhaal waarin die term onmogelijk niet meerdere keren moet vallen. Toen het Parlement vergaderingen begon te beleggen over de publieke toestand, verschenen de hertog van Orléans* en Monsieur le Prince** er nogal vaak, zoals u hebt gezien, en soms konden ze de gemoederen daar zelfs wat bedaren. Die rust was er enkel nu en dan. Na een dag of twee liep de temperatuur opnieuw op, en kwam men weer samen met de heftigheid van het eerste uur. Op een dag haalde Bachaumont*** het in zijn hoofd om schertsend te zeggen dat het Parlement deed zoals schooljongens die keitjes in de grachten van Parijs slingeren, uiteenstuiven als ze de burgerwacht zien opdagen en weer samentroepen zodra die weg is. Die vergelijking werd wel grappig gevonden, ze werd ook in liedjes bezongen, en ze leefde in het bijzonder weer op toen de vrede tussen de Koning en het Parlement tot stand was gebracht, en men ze graag gebruikte ter aanduiding van de specifieke factie van oproerigen die zich verzetten tegen een schikking met het hof. Wijzelf gebruikten ze nogal eens, omdat we zagen dat die betiteling de geesten verhitte. Toen voorzitter de Bellièvre**** me zei dat de eerste voorzitter ons in onze afwezigheid voor deze kwinkslag veroordeelde, liet ik hem een manuscript zien van Sint-Aldegonde, een van de vroegste stichters van de Hollandse republiek, waarin opgemerkt werd dat bij het prille begin van de opstand der Nederlanden, Brederode zich erover had opgewonden dat men hen ‘geuzen’ noemde, maar dat de Prins van Oranje, die de ziel van de opstand was, hem schreef dat hij daar waarachtig het belang niet van inzag, dat hij er juist bijzonder mee in zijn schik was en zelfs niet zou nalaten, bij dezen en bij wijze van bevel, hen kleine bedelzakjes op hun mantels te doen borduren. Diezelfde avond besloten wij om hoedenlinten te nemen die min of meer op een slinger geleken. Een vertrouwde koopman vervaardigde voor ons een partij daarvan, en sleet die aan een massa mensen die de finesse in het geheel niet snapten. Wijzelf waren bij de laatsten om ze te dragen, om aanstellerij te vermijden, wat het mysterie helemaal zou hebben bedorven. Het effect van deze bagatel was ongelooflijk. Alles ging mee in die mode, het brood, hoeden, kanten kniestukken, handschoenen, manchetten en waaiertjes en alle versierselen. En wij waren meer in de mode door die zottigheid dan door de zaken waar het echt om ging.

________

---

* Gaston d’Orléans, broer van Louis XIII, ‘Monsieur’.

** Louis II de Bourbon-Condé, eerst bekend als le duc d'Enghien.
*** François Le Coigneux de Bachaumont.
**** Pompone de Bellièvre.

Nederlands is een rare taal

U herinnert zich dat niet meer, lezer, maar in 1980 had niemand een computer in huis en internet was nog onbekend. Als mensen met de snelheid van het licht iets wilden horen over een land aan het andere eind van de wereld, dan waren zij aangewezen op radiozenders, kortegolfzenders. Dat was een ingewikkelde kwestie met golven die teruggekaatst werden door de ionosfeer, en die de hele wereld rondstuiterden als de zonnewind wat meezat. De BBC had Alistair Cooke, met zijn Letter from America, en de Vlamingen hadden Jan-Albert Goris, ook uit Amerika. In de omgekeerde richting ging het ook, en zo konden Nederlanders die in de Nederlandse Antillen of Suriname woonden, of in Nieuw-Guinea, via de korte golf vernemen wat er in hun vaderland aan de hand was.

Karel van het Reve sprak jarenlang tot de landgenoten in de Rijksdelen overzee. Veel van zijn stukjes kunt u vinden in Luisteraars!, in 1995 bij van Oorschot uitgegeven, of anders natuurlijk in het Verzameld Werk. Maar plezieriger nog dan ze zelf lezen, is ze te horen voorlezen, zoals hieronder. Bedenk wel dat de luisteraars in de verre landen niet de kwaliteit hoorden die wij hier aan de zenderkant horen: bij hen ebde die stem op en neer, zoals bij ons De Stem uit Amerika. Dat aanzwellen en wegebben moet u er maar bij denken.

De stukjes van Karel van het Reve waren voor volwassenen bestemd, niet voor kleuters, en dus had hij het soms ook over een wat moeilijker onderwerp, zoals hier op 6 november 1980 over de problemen van mensen die uit de een of andere taal naar ons rare Nederlands vertalen. Die problemen worden vaak onderschat.

Hoe zit dat nu met die aangeboren ideeën?

In het begin van het zesde onderhoud (zie vorig stukje) had de graaf enkele duidelijke uitspraken over John Locke gedaan, zoals bijvoorbeeld: «Croyez-moi, ne vous fiez point à Locke qui n’a jamais rien compris à fond.» Verlaat u niet op Locke want die heeft nog nooit iets grondig begrepen.

Locke had geschreven dat er geen aangeboren ideeën bestonden (tabula rasa), en dat kon de graaf (Maistre zelf) natuurlijk niet hebben. Maar de ridder, een jonge officier die graag oorlog voert maar filosofisch niet zo beslagen is als zijn gesprekspartners, stelt al plagend soms een naïeve vraag, en verwacht dan een kort en duidelijk, ‘militair’ antwoord. Hier wilde hij weten wat er nu zo verwerpelijk en verkeerd was aan die opvatting van Locke:

De graaf: Oh u alweer! U heeft nog nooit iets in de weg kunnen staan, maar om op deze discussie in te gaan ben ik beducht, en ik heb daar mijn redenen voor. Maar als u me wat moed wil geven, begin dan alstublieft met te gaan zitten. U hebt een soort onrust die mij onrustig maakt. Ik weet niet wat voor kwelgeest het is die u gedurig steekt, maar dat u geen tien minuten kunt stilzitten is wel zeker. Meestal moeten mijn woorden u achtervolgen zoals de hagel op zoek gaat naar een vogel in volle vlucht. Wat ik u te vertellen heb zou wel eens heel goed op een sermoen kunnen lijken, en dus moet u me zittend aanhoren. – Goed zo. Welnu mijn beste ridder, laat ons als u dat goedvindt in alle openheid beginnen. Zegt u mij eens rechttoe rechtaan: hebt u Locke gelezen?

De ridder: Nee, nooit. Ik heb geen reden om u dat te verbergen. Alleen herinner ik me dat ik hem op een dag heb opengeslagen, op de buiten, op een regendag, maar dat was enkel om mij een houding te geven.

De graaf: Het is niet zo dat ik u altijd wil beknorren: soms hebt u van die rake uitdrukkingen, en inderdaad, dat boek van Locke wordt bijna nooit ter hand genomen en opengeslagen, of het moet zijn om zich een houding te geven. Onder de serieuze werken zijn er geen die nog minder gelezen worden. Een van mijn grote nieuwsgierigheden, maar nooit zal eraan voldaan worden, is dat ik graag zou weten hoeveel mensen in Parijs het van voren naar achteren gelezen hebben, het Essay over de menselijke natuur. Men spreekt erover en men citeert hem veel, en altijd moet je dan iemand op zijn woord geloven. Ikzelf ook, zoals zovele anderen, heb er onverschrokken over gesproken zonder dat ik hem gelezen had. Maar ten langen leste, omdat ik mij het recht wilde verzekeren om er in geweten iets over te zeggen, ik bedoel met diepe en volle kennis van zaken, heb ik het rustig van het eerste tot het laatste woord gelezen, met de pen in de hand,

…maar vijftig was ik al, toen dat me overkwam,*

en ik meen dat ik me in heel mijn leven nooit zo stierlijk heb verveeld. Maar u kent mijn heldhaftigheid in die omstandigheden.

De ridder: En of ik die ken! heb ik u vorig jaar niet in-octavo een dodelijk Duits werk zien lezen over de Apocalyps?** ik herinner me, dat toen ik zag dat u het werk uit had, blakend van leven en gezondheid, ik u gezegd heb dat men u na een dergelijke beproeving mocht vergelijken met een kanon dat een schot met dubbele lading had doorstaan.

______________

---

* In de noten lezen we dat dit een pastiche is op een vers van zekere Piron uit La Métromanie (1738): «Et j’avais quarante ans quand cela m’arriva.»

** Maistre had in 1809 „Die Siegesgeschichte der christlichen Religion in einer gemeinnützigen Erklärung der Offenbarung Johannis“ van de oogarts Johann Heinrich Jung-Stilling gelezen (in‑8°, Nürnberg, 1799). De graaf verzekert de ridder dat dit werk ontspanningslectuur was naast An Essay Concerning Human Understanding.

Joseph de Maistre, Œuvres. Texte établi, annoté et présenté par Pierre Glaudes; Paris, Éditions Robert Laffont, 2007 (Collection Bouquins).