Over de heilige Augustinus

.

Garry Wills
Saint Augustine’s Childhood
Confessiones Book One
Viking, 2001

Dit is een verbluffend boek. Het eerste van een reeks van vier, en drie deeltjes zijn inmiddels verschenen; naast Childhood ook Memory en Sin. Garry Wills vertaalt stukken uit de Confessiones van Augustinus en licht ze toe. Eerder schreef deze auteur een biografie van Augustinus.
Vanzelfsprekend, vóór hem deden anderen dat ook: er zijn massa’s vertalingen gemaakt. Maar Garry Wills doet het anders dan de anderen: hij toont Augustinus terwijl die zijn tekst nog aan het schrijven is. Hij toont beweegredenen, ambities van die man.
Dat doet Wills om te beginnen door zijn vertaling in een tijdloos Engels. Hij doet dat speciaal ook door de stijlkenmerken van Augustinus in de verf te zetten. Waarom kiest Augustinus juist dát woord en niet een ander, dat net hetzelfde zegt? Augustinus was iemand die zich graag op zijn stijl en vorm liet voorstaan, en Wills laat hem het meest schitterende Engels schrijven.
En tegelijk zijn er de glossen en eindnoten en verklarende stukken, soms gemaakt op grond van onontgonnen of vergeten materiaal uit Vaticaanse handschriften. We krijgen Vergilius, Martialis, Hiëronymus; duizelingwekkend is het wat deze vertaler zo ongedwongen en moeiteloos laat zien.
Wills heeft ook, voor zover zoiets mogelijk is, alles gelezen dat Augustinus zélf moet hebben gelezen. Hij gaat bijvoorbeeld enkel uit van de hier en daar gebrekkige Latijnse bijbelvertaling die Augustinus ter beschikking had. Die man was aangewezen op een Latijnse vertaling, want hij kon nauwelijks Grieks lezen. Grieks spreken deed hij helemaal niet. Zoals Augustinus zelf toegeeft: hij had op school nooit goed opgelet. De heilige Hiëronymus beschouwde hem om die reden nooit als een volwaardige intellectueel en beschimpte hem.
Als resultaat van dit alles klinkt Augustinus bij Wills veel minder “theologisch” dan in andere vertalingen. Door de manier van werken van Wills, die Augustinus zoals gezegd probeert te benaderen vanuit diens leef- en leeswereld, wordt het voor de lezer plots duidelijk dat veel van die theologische kwesties, hoe futiel en achterhaald en muggezifterig ze mogen lijken, meestal gewone en bijna banale wetenschappelijke moderne vragen zijn. Vragen uit de logica bijvoorbeeld, de fysica, de biologie, of de vraag hoe zich het bewustzijn van een kind ontwikkelt, hoe taal zich ontwikkelt.
Augustinus heeft een brede definitie van taal. De glimlach van een moeder naar haar pasgeborene valt voor hem onder het begrip. Meer nog: al van in de moederschoot spreekt de ongeborene tot zichzelf, onder invloed van de muziek der taal die hij daar ter plekke hoort. Elke gedachte en verbeelding is per slot in taal uitgedrukt zegt Augustinus. Maar het ontstaan van die taal kan hij niet verklaren. Het is een gave Gods, voorbij de grens van het menselijk begripsvermogen. Het is zelfs onrechtvaardig dat hij, hoewel met rede begiftigd, niettemin een aantal zaken onverklaard moet laten. Aan hem ligt het niet!
Om de kracht van de taal te illustreren geeft Augustinus een gedurfd voorbeeld, dat je laten we zeggen bij Chomsky niet direct zult aantreffen. We vinden het voorbeeld in de randnoten van Wills, want het komt uit een ander boek van Augustinus, met de aanlokkelijke titel: "Over de Drievuldigheid". Het grappige hierbij is dat je op de talloze internetsites die aan Augustinus zijn gewijd juist dit fragment nergens zult aantreffen; De Trinitate vind je makkelijk, maar telkens net niet die zin.

Maar voor we daartoe komen, moet u mij een korte digressie toestaan. Ik heb altijd een slecht gevoel gehad als ik de naam Ludwig Wittgenstein hoorde ...niet dat ik van die man iets gelezen heb, daar kan het niet aan liggen, nee, louter omdat ik te veel mensen tegenkom die enorm van die filosoof opgeven. Soms krijg ik de indruk dat iedereen behalve ik Wittgenstein heeft gelezen, en dat ze er nog van genoten hebben ook.
Nu kun je bij Garry Wills mooi nalezen dat Wittgenstein alvast bij één gelegenheid ...aantoonbaar uit zijn nek kletst. Kijk, wie vindt het niet aangenaam om er getuige van te zijn dat een auteur waar hijzelf nogal tegenop ziet gewoon wordt wéggeblazen?
Hij vroeg er ook om, want in een van zijn boude beweringen zegt helaas Ludwig Wittgenstein iets over het begrip taal bij Augustinus, en wat blijkt? Hij kent niet eens de basistekst ...waarin lijnrecht het omgekeerde staat van wat hijzelf dacht dat er stond. Der Ludwig hätte schweigen müssen!

Laten we vlug lezen wat Augustinus te vertellen heeft. Geen saaie piet aan het woord, maar een eersterangsauteur die perfect weet wat hij zijn lezers wil voeren …ook zie je in één oogopslag wat voor een kei van een vertaler Wills is:

So powerful is the soul’s active power of imagining things, its ability to mould an inner reality, that Augustine wondered at its creativity even in sinful misuses of it (Trinity 11.2.7):
“I recall hearing from a man that he could ordinarily hold in thought such a solid and, as it were, tangible image of a woman’s body that he felt as if he were in intercourse with her, to the point of ejaculation, so strong is the power of the soul’s imaging over the body – it can shift the body around, the way the body shifts the hanging of a cloak by its motions, making the cloak conform to its contours.”

De wetenschap der theologie is per saecula een pak saaier geworden!.

.