Benedictus de XVIde aan het woord

Le Figaro, 13 augustus 2004

Kardinaal Ratzinger

Turkije met Europa gelijkstellen zou een misvatting zijn
In dit exclusieve onderhoud stelt de rechterarm van de paus zich vragen bij het afvoeren van het geloof naar de loutere privé-sfeer en roept hij het Oude Continent op tot fierheid over zijn christelijk erfdeel

Woorden opgetekend door Sophie de Ravinel

[…]

AL IS DE HEILIGE STOEL TUSSENGEKOMEN, HIJ IS ER NIET IN GESLAAGD OM IN DE PREAMBULE VAN DE EUROPESE GRONDWET EEN BEPALING TE LATEN OPNEMEN DIE GEWAG MAAKT VAN DE CHRISTELIJKE WORTELS VAN EUROPA. HOE DENKT U DAAROVER?
Naar mijn overtuiging is dat een misrekening. Wat cultuur betreft is Europa een continent, geografisch niet. Het is de cultuur die zorgt voor zijn gemeenschappelijke identiteit. De wortels die het hebben gevormd, en die deze vorming hebben mogelijk gemaakt, zijn die van het christendom. Historisch is dat gewoon een feit. De uitgesproken weerstanden om zo’n onweerlegbaar historisch feit te erkennen, vind ik dus moeilijk te begrijpen. Mocht iemand willen volhouden dat het hier een ver verleden betreft, dan antwoord ik dat de hergeboorte van Europa na de Tweede Wereldoorlog mogelijk werd gemaakt door politici met sterk christelijke wortels, denken we aan Schuman, Adenauer, de Gaulle, De Gasperi of anderen. Zij zijn het die de confrontatie zijn aangegaan met de vernielingen aangericht door atheïstische en antichristelijke totalitarismen. Over deze werkelijkheid zwijgen is bijzonder vreemd, en gevaarlijk. Het debat over deze vraag moet voortgang vinden, want mijn vrees is dat achter deze weerstand zich een haat schuilhoudt die Europa tegen zichzelf koestert, en tegen zijn grote geschiedenis.

DE VOORBEREIDSELEN VOOR DE KANDIDATUUR VAN TURKIJE WORDEN ALMAAR CONCRETER. ZOU HUN TOETREDING TOT DE UNIE VOOR U EEN SCHOK BETEKENEN OF EEN VERRIJKING DER CULTUREN?

We spraken net over Europa als een cultureel continent, niet een geografisch. In die zin is Turkije de geschiedenis door altijd een ander continent geweest, permanent in contrast met Europa. Er waren de oorlogen met het Byzantijns imperium, denkt u ook aan de val van Constantinopel, aan de Balkanoorlogen en aan de bedreiging van Wenen en Oostenrijk… Wat ik bijgevolg denk is het volgende: de twee continenten met elkaar vereenzelvigen zou een abuis zijn. Het zou een verlies aan rijkdom zijn, het verdwijnen van de culturele sfeer ten voordele van de economie. Turkije, dat zichzelf als een lekenstaat ziet, maar dan op basis van de islam, kan misschien pogen om met Arabische buurlanden een cultureel continent te vormen, en zo de protagonist te worden van een cultuur die haar eigen identiteit bezit, zich echter tegelijk één voelend met de grote humanistische waarden die wij allen verondersteld zijn te erkennen.[*] Die gedachte is niet in tegenspraak met vormen van associatie, of nauwe samenwerking in vriendschap met Europa, en zou de mogelijkheid scheppen voor het ontstaan van een eensgezinde macht die zich tegen elke vorm van fundamentalisme zou verzetten.

WAT HET RELIGIEUZE FUNDAMENTALISME BETREFT, IS NIET HET STERK OPKOMENDE LAÏCISME IN FRANKRIJK EEN BESCHERMINGSREACTIE TEGEN DIT FENOMEEN?
Als u het mij vraagt dan is de opkomst van het fundamentalisme tenminste gedeeltelijk zelf uitgelokt door een verbeten laïcisme.[**] Het is de verwerping van een wereld die God en het respect voor sacraliteit afwijst; die zich volkomen autonoom voelt, die geen wetten kent aangeboren aan de menselijke persoon, en die de mens opnieuw ontwerpt volgens zijn eigen denkschema’s. Dat verlies van de zin voor sacraliteit en van respect voor de andere lokt in de Arabische en muzelmaanse wereld een zelfverdedigingsreactie uit. Een diep misprijzen komt er tot uitdrukking bij het zien van de teloorgang van de zin voor het bovennatuurlijke, en dat wordt als een decadentie van de mens beschouwd. Absoluut laïcisme is dus niet het antwoord op de vreselijke dreiging van het fundamentalisme. Enkel een doordacht religieus gevoel, diep verbonden met de rede,[***] kan zulke radicalismen matigen en de mogelijkheid scheppen tot het vinden van een evenwicht in de dialoog tussen de culturen.

Cardinal Ratzinger

Identifier la Turquie à l'Europe serait une erreur
Dans cet entretien exclusif, le bras droit du pape s'interroge sur
l'évacuation de la foi dans la seule sphère privée
et appelle le Vieux Continent à être fier de son héritage chrétien.

Propos recueillis par Sophie de Ravinel

[…]

Malgré ses interventions, le Saint-Siège n'a pas pu faire en sorte que le préambule de la Constitution européenne mentionne les racines chrétiennes de l'Europe. Qu'en pensez-vous ?
Je suis convaincu qu'il s'agit d'une erreur. L'Europe est un continent culturel et non pas géographique. C'est sa culture qui lui donne une identité commune. Les racines qui ont formé et permis la formation de ce continent sont celles du christianisme. Il s'agit d'un simple fait de l'histoire. J'ai donc des difficultés à comprendre les résistances exprimées contre la reconnaissance d'un tel fait incontestable. Si vous m'affirmez qu'il s'agit d'un temps lointain, je vous réponds que la renaissance de l'Europe après la Seconde Guerre mondiale a été rendue possible grâce à des hommes politiques qui avaient de fortes racines chrétiennes, qu'il s'agisse de personnes comme Schuman, Adenauer, de Gaulle, De Gasperi ou d'autres. Ce sont eux qui se sont confrontés aux destructions provoquées par des totalitarismes athées et antichrétiens. Se taire sur cette réalité est une chose très étrange et aussi dangereuse. Il faudrait continuer le débat sur cette question, car je crains que derrière cette opposition se cache une haine de l'Europe contre elle-même et contre sa grande histoire.

L'étude de la candidature de la Turquie devient plus précise. Son entrée dans l'Union signifierait-elle pour vous un choc ou un enrichissement des cultures?
Nous avons parlé de l'Europe comme d'un continent culturel et non géographique. Dans ce sens, la Turquie a toujours représenté un autre continent au cours de l'histoire, en contraste permanent avec l'Europe. Il y a eu les guerres avec l'Empire byzantin, pensez aussi à la chute de Constantinople, aux guerres balkaniques et à la menace pour Vienne et l'Autriche... Je pense donc ceci : identifier les deux continents serait une erreur. Il s'agirait d'une perte de richesse, de la disparition du culturel au profit de l'économie. La Turquie, qui se considère comme un Etat laïc, mais sur le fondement de l'islam, pourrait tenter de mettre en place un continent culturel avec des pays arabes voisins et devenir ainsi le protagoniste d'une culture possédant sa propre identité, mais en communion avec les grandes valeurs humanistes que nous tous devrions reconnaître.[*] Cette idée ne s'oppose pas à des formes d'associations et de collaboration étroite et amicale avec l'Europe et permettrait l'émergence d'une force unie s'opposant à toute forme de fondamentalisme.

Concernant le fondamentalisme religieux, la montée en puissance du laïcisme en France n'est-elle pas une réaction de protection face à ce phénomène ?
Selon moi, pour une part au moins, la montée du fondamentalisme est elle-même provoquée par un laïcisme acharné.[**] Il s'agit d'un rejet de ce monde qui refuse Dieu et le respect du sacré ; qui se sent totalement autonome, qui ne connaît pas de lois innées à la personne humaine et qui reconstruit l'homme selon ses propres schémas de pensée. Cette perte du sens du sacré et du respect de l'autre provoque une réaction d'autodéfense au sein du monde arabe et islamique. Un mépris profond s'y exprime face à la perte du sens du surnaturel qui est perçue comme une décadence de l'homme. Le laïcisme absolutisé n'est donc pas la réponse au défi terrible du fondamentalisme. Seul un sens religieux raisonné, en union profonde avec la raison,[***] peut modérer ces radicalismes et permettre de trouver un équilibre dans le dialogue des cultures.
_______________________
[*] “valeurs humanistes” zegt hij ...hij zal wel die van Erasmus bedoelen, niet van Voltaire?
[**] Op die manier zijn wij het weer geweest! De islam had onze uitlokking niet nodig: als je twee willekeurige pagina's in de koran leest besef je dat al.
[***] Alsof zulke unie mogelijk zou zijn… Ratzinger toch: met dat eeuwige Thomisme! en dat voor een man die afkomstig is uit het land van de filosofie. Bij de jezuïeten leerde ik bijna een halve eeuw geleden al dat elk geloof noodzakelijkerwijs een “onredelijke” stap inhoudt. “Er is maar een kleine stap nodig,”, zeiden de paters, “en daarna begint de redelijkheid direct opnieuw!”. Maar ik begreep het verschil niet tussen een kleine stap en een grote: er is altijd discontinuïteit.