De Duitsers zitten in hun puberteit

Dit is een interview dat de Neue Zürcher Zeitung had met de filosoof Rüdiger Safranski, bekend bij het grote Duitse publiek van het programma Das Philosophische Quartett op de ZDF, destijds, dat hij samen met Peter Sloterdijk droeg.

Welkomstcultuur en een recordaantal rechts-radicale misdrijven, VW-bedrog, en een afgekocht wereldkampioenschap voetbal. Zelden voorheen heeft Duitsland de wereld – en zichzelf – zo verrast als thans. Wat is er in het land van onze noorderburen toch aan de hand? Filosoof en auteur Rüdiger Safranski in een interview over een Duits noodlotsjaar.


NZZ am Sonntag, Martin Helg.

Martin Helg: Herr Safranski, uw nieuwe boek gaat over de tijd. Nog maar net heeft de halve wereld tegelijk de horloges bijgesteld. Wat betekent deze synchrone prestatie voor de gemeenschap als geheel?

Rüdiger Safranski: De instelling van een eenvormige wereldtijd is werkelijk een kolossale gebeurtenis, die zich voorheen in de menselijke geschiedenis nooit zo heeft voorgedaan, maar we zijn er gewend aan geraakt. Tot voor de industriële revolutie en de opkomst van de spoorweg, had elke plek zijn eigen tijd. Tot nog in de negentiende eeuw was het principieel uitgesloten dat op verafgelegen plekken een gevoel van gelijktijdigheid zou zijn opgekomen. Vandaag ervaart men gelijktijdigheid op grote afstand als een werkelijkheid. De verwijdering wordt verwijderd.* Pas sinds dan bestaat er echt iets als een globaal bewustzijn.

Wat mag Schiller dan bedoeld hebben toen hij riep: Omhels elkaar, miljoenen?

Dat was abstract, iets verhevens uit de ideeënwereld. Vandaag zou het ons kunnen overkomen dat niet wij de miljoenen omhelzen, maar de miljoenen ons. Zij staan bijvoorbeeld als vluchtelingen voor de deur. Ze kennen ons van de beelden. Voor hen zijn wij het paradijs. Alles is tegenwoordig met alles verknoopt. Niet enkel virtueel.

In het jaar 2015 ging juist in Duitsland bijzonder veel om, voornamelijk vanwege de vluchtelingen. Is het een Duits noodlotsjaar?

Dat weet je pas naderhand. In elk geval vind ik bij de mensen die publiekelijk daarover nadenken, hun gedachteloosheid rond de problemen van de immigratie beangstigend.

Wat boezemt u angst in?


De politieke islam, zoals die zich in de meerderheid van de staten van het Nabije Oosten opwerpt, is een onvergelijkelijke catastrofe. Niet de islam als religie is het gevaar, maar wel de politieke structuur die hij vandaag voortbrengt. Deze politieke islam leeft bij velen, en daardoor zal in Duitsland het antisemitisme, met name het islamitische antisemitisme machtig worden. In Frankrijk is dit al te merken, daar voelen joden zich niet langer veilig. Velen onder de moslims weten niet wat het te betekenen mag hebben, respect voor een andere religie. Men is hier vergeten dat op de vluchtelingenboten christenen in het water zijn geworpen. In de vluchtelingenkampen bevechten de etnische en religieuze groepen elkaar, en ze zijn dus nu al zover dat ze hun vijandschappen, de oorzaak van hun eigen vlucht, in ons land binnenslepen. De scheidslijn tussen religie en staat is hen begrijpelijkerwijs onbekend. De jonge mannen brengen hun machogedrag mee, brengen geweld mee, wat voor iedereen erg is, in het bijzonder alleszins voor de vrouwen.

Duitsland heeft ervaring met het multiculturalisme Waarom zou het ook deze uitdaging niet de baas kunnen?

Als het aantal moslims te groot wordt, dan stelt dat heel de liberale samenleving zelf op de proef, zeker in Duitsland waar de integratiekracht gering is omdat men er met zichzelf niet in het reine is. Nog niet zo lang geleden hield men het begrip «Leitkultur» voor radicaal-rechts, en de eis om de Duitse taal te leren voor een brutaliteit en een vorm van repressieve assimilatie.

Vele Duitsers stellen tegenover die angstbeelden de welkomstcultuur.

Een paar dagen, een paar wekenlang, de opiniërende feuilletonisten wellicht nog iets langer, maar dan zullen ook zij weer heel gewone mensen worden die het werk graag aan beroepsmensen overlaten, en enkel nog uitkijken dat ze in hun onmiddellijke omgeving niet gestoord worden door de nieuw aangelanden. Die begroetingscultuur is maar voor een tijdje leuk, zeker als men begint te vermoeden dat aan het eind de rekening nog volgt. Zeventig procent van de intussen zowat één miljoen vluchtelingen zijn zo te horen jonge mannen, die hun families zullen laten nakomen. Dat worden er dan al snel meerdere miljoenen. Dan zullen de protesten bij de bevolking rabiater worden, en als de gewelddadigheden uitbreiding nemen, zal voor de publieke opinie Duitsland als moreel voorbeeld al snel weer plaats maken voor het Duitsland van het fascistische gevaar.

Hoe ontsnapt het land uit die val?

Men moet de vluchtelingen helpen dicht bij de regio waar ze vandaan komen, en men kan enkel welbepaalde, afgesproken contingenten opnemen. Zonder stevige grenzen zal dat niet mogelijk zijn. Wij beliegen onszelf door om het feit heen te willen draaien dat Europa ook een vesting moet zijn. Tenslotte hebben wij ook echt iets te verdedigen. De volgende vluchtelingengolf komt al uit Afghanistan aangerold. Van de vele miljoenen uit de arme gebieden van Afrika, Bangladesh en Pakistan spreken we dan niet eens.

Doen de Zwitsers het beter, die nu SVP stemmen?**

Meningen die bij iemand niet in de smaak vallen, bestempelt men al heel snel als rechts-populistisch. Dat is gewoonweg vadsig denken. Immigratiepolitiek is een elementair bestanddeel van een soevereine staat, die niet minder dan de plicht heeft zijn grenzen te bewaken.

Waarom doet Hongarije wel, wat Duitsland zich niet permitteert? Waarom gedragen de andere Balkanlanden zich overeenkomstig?

Omdat zij al eens hebben behoord tot het gebied van de islam, pas in 1908 heeft het Ottomaanse Rijk zich uit de Balkan helemaal teruggetrokken. Deze landen bekijken de vluchtelingenstroom niet vanuit een humanitair gezichtspunt, maar willen niet opnieuw islam krijgen. Men mag niet vergeten dat nog in de Joegoslavische burgeroorlog moslimgemeenschappen en christelijke gemeenschappen elkaar aanvlogen. En wat doen we nu? Zoals het nu met de vluchtelingenstromen gaat, planten wij machtige islamitische culturen in het land, en geen mens kan weten wat daaruit voortkomt.

Hoe verklaart u deze Duitse uitzonderingspositie?

Men ziet zichzelf als noodanker voor alle verdrevenen en verworpenen, in plaats van een ethiek van verantwoordelijkheid hanteert men een ethiek uitgaand van overtuigingen. Ethisch in de zin van een morele stelregel, is de uitspraak van Merkel: er bestaat geen bovengrens bij de opname van vluchtelingen. Ethisch in de zin van verantwoordelijk zou de uitspraak zijn: voor een afzonderlijk land, zoals Duitsland, is er een bovengrens. De Duitse politiek is te hard van stapel gelopen. Nu merkt men: de Europese landen willen niet meedoen met wat Merkel doet. Zij willen zich ook niet de Duitse morele missie laten opdringen.

Is die ethica vanuit overtuigingen een reactie op de eigen geschiedenis?

In de Duitse publieke opinie is er een grote bereidheid om zich schuldig te voelen. Men heeft er veel aan gedaan om de misdadige kanten van de nationale geschiedenis te interpreteren en zichzelf te louteren. Daardoor is er in de politiek ook een overmaat van gemoraliseer gekomen. Politiek hoort zich aan morele beginselen te houden, maar heeft zelf geen morele missie. Het discours over de vluchtelingen wordt deels zo gevoerd, alsof een staat de plicht zou hebben alle vluchtelingen op te nemen. Merkel zei dat daar geen grens aan was. Dat is onzin. Tot de soevereiniteit van een staat behoort het, dat hij zijn territorium beschermt. Men kan niet gewoonweg zeggen dat de grens zich niet laat afsluiten. Natuurlijk kan een grens gesloten worden als men dat wil.


Speelt hier ook wat de Angelsaksen “German Angst” noemen?

Dat begrip maakte opgang in de jaren tachtig, toen men erachter kwam dat de Sovjet-unie nieuwe raketten geïnstalleerd had die Europa direct konden bereiken. De Navo had geen overeenkomstige wapens. Bondskanselier Helmut Schmidt zei: er zit een bres in de verdediging, wij moeten ons bewapenen. Er kwam het debat rond de bewapening en men zei: wij bewapenen ons nog dood, wij hebben angst, men moet ontwapenen. Dat was de oplossing die uit het congres van de Duitse Evangelische Kerk kwam.

Een vredelievende houding?

Een houding die een angstgevoel voorwendt om de realiteit niet onder ogen te moeten zien. In werkelijkheid waren de vrijheid en veiligheid in Europa enkel gegarandeerd door wapendreiging. Het Oostblok is ingestort, vooral omdat de economie er niet sterk genoeg was om met de wapenwedloop mee te doen. Het ging bankroet, het Westen heeft het tot de tanden bewapend, en de wederzijdse wapendreiging leverde tenslotte de vrijheid op. Hadden we toegegeven, dan waren we wellicht chanteerbaar geworden, en de “German Angst” zou toen geen goede raadgever zijn geweest.

Waarin wortelt die Duitse “Angst”?

Ik vermoed dat het een infantiele reactie was. Duitsland was onder de bezetting na 1945 niet soeverein, maar stond onder bescherming van de Amerikanen. Dat was comfortabel, men woonde in zekere zin nog bij zijn ouders in, en met de ernstige realiteit daarbuiten werd men niet geconfronteerd. Daardoor tekenden zich in de politiek patronen af van bemoederen, betuttelen en bedaren. De infantilisering van de Duitse samenleving was een gevolg van het soevereiniteitsverlies. Wie zich terugtrekt in zijn angsten, hoeft niet meer te argumenteren, het enige wat hij nodig heeft is een betuttelaar die voor hem zorgt.

Wat voor uitwerking hebben het jaar van de “Wende”, 1989, en het einde van de Koude Oorlog gehad op de voorstelling die Duitsland had van zijn rol?

Pas daarmee kwam de naoorlogse periode ten einde, en leefde Duitsland niet meer onder een bezettingsregime. Pas dan werd men een acteur in de wereldpolitiek, en hing men niet meer aan moeders rokken. Zo komt het dat Duitsland wat buitenlandpolitiek betreft nog altijd niet als een volwassen natie optreedt, en daardoor ook moraliseren ze zo sterk. De Duitsers zitten nu volop in hun puberteit.

Denkt u dat het typisch Duitse schuldbewustzijn ook in het VW-schandaal een rol heeft gespeeld?

Dat is ook een afgrondelijk bedrog. Ik kan het leedvermaak in het buitenland wel begrijpen: de Duitsers werken ons op de zenuwen met hun klimaatdoelstellingen, en wat doen ze nu? Ze bedriegen.

Nu is ook nog dat voetbalschandaal een reden voor berouw: het zomersprookje van het wereldkampioenschap zou afgekocht geweest zijn.

Niets is bewezen, maar ik vermoed: zonder betalen krijgt niemand een wereldkampioenschap. Dat was vroeger zo, en zal zo blijven. De kampioenschappen in Rusland en Qatar zijn vermoedelijk ook verkocht. Ik vraag mij af waarom de verantwoordelijken in Duitsland niet gewoon verklaren: natuurlijk was het wereldkampioenschap in 2006 gekocht! Ook een zomersprookje heeft zijn prijs!

Heeft het Duitse moralisme een voedingsbodem in de geestesgeschiedenis? Nietzsche al noemde Schiller «de moraaltrompetter van Säckingen».

Schiller stelde hoge morele eisen, maar was ook een realist met een feilloos instinct. Hij was enthousiast over de ideeën van de Franse Revolutie, het ontstaan van de volkssoevereiniteit vond hij geweldig, maar toen de Jakobijnse Terreur toenam, begon hij opnieuw na te denken over het redelijke gebruik van vrijheid, en over de wijze waarop de mens eerst vrijheidsbekwaam kan worden, zodat hij met de vrijheid iets weet aan te vangen.

Tegen zijn eigen vorsten is Schiller niet in opstand gekomen?

Hij moest zich schikken, maar nam geen blad voor de mond. Zijn vrijheid was de vrijheid van gedachte.

Hoe stond hij tegenover de idee van een Duitse natie?

Zijn standpunt was ervan af te zien om met de sterke politieke naties Frankrijk en Engeland in concurrentie te willen gaan. Schiller gaf er de voorkeur aan iets cultureels tot stand te brengen. Hij was geen nationalist in de politieke betekenis, hij droomde van de natie der cultuur! In Duitsland hebben wij, aan de bevolking afgemeten, de meeste theaters en symfonieorkesten. Dat stamt werkelijk uit de achttiende en negentiende eeuw.

Volstaat dat voor een identiteitsgevoel?

In Duitsland, na de kwalijke geschiedenis, is er niet iets als een vanzelfsprekend nationaal bewustzijn. Liever zegt men dat wij moesten opgaan in Europa, dat daar onze missie ligt. In Europa wilde Duitsland zich van zijn nationale gevoel ontdoen. De andere naties hebben daartoe geen reden.

En nu weigeren ze de Duitsers na te volgen?

De Duitse politiek heeft te weinig oog ervoor gehad dat de anderen niet zozeer Europa willen, als wel hun eigen natie. In het Oostblok wilden ze van de Sovjet-unie bevrijd worden, en ze willen van hun soevereiniteit nu eens genieten, en die niet gelijk weer aan Europa kwijtspelen. De Duitsers hebben niet begrepen dat hun Europese partners Europa ook hierom waardeerden, omdat er tegenover Duitsland nog een levendig gebleven wantrouwen bestaat, dat zich in een Europees Verbond heel goed laat neutraliseren. Elk land heeft zijn eigen belangen en houdt die voor ogen. Maar in Duitsland worden nationale belangen als onbehoorlijk beschouwd, en men verpakt ze graag in Europa-retoriek. Vaak geeft dat aan de Duitse politiek iets verkrampts, en tegelijk pathetisch.

Als er geld in het spel is, weet men anderzijds complexloos op te treden.

De kardinale fout van de politiek van de Eurozone is dat de economisten onvoldoende begrijpen dat nationale economieën hun eigen ondernemingscultuur hebben. De Duitse economie draait anders dan de Griekse of de Spaanse. En dan maakt men één euro en men denkt dat alles overal maar op dezelfde manier moet functioneren. Vroeger had men nog gezegd, nou ja, die Grieken zijn nu eenmaal zoals ze zijn. Nu roept iedereen, die zijn gewoon lui! Economistisch denken heeft ertoe bijgedragen dat er ruzies kwamen en de tegenstellingen binnen Europa scherper werden. Culturele verschillen, een rijkdom eigenlijk, worden tot last.

Schaden de Duitsers met hun geldpolitiek zwakkere leden van de Unie?

In elk geval hebben de Grieken maar kort geprofiteerd, en zitten ze nu in de puree. Ook daarom zou Zwitserland er beter aan doen de lokroep van de eurozone niet zomaar te volgen, want in vergelijking met Zwitserland heeft de EU minder democratie en minder economisch verstand. In Zwitserland bewonder ik zijn trotse wil tot onafhankelijkheid en zijn directe democratie. Die mag het niet prijsgeven omwille van Europa. Een eigen soevereine positie bekleden, en niet chanteerbaar zijn is belangrijk.

Hoe komt het dat Duitsland in Europa die eenzame machtspositie bereikt heeft?

Het land is de laatste dertig jaar niet de weg opgegaan die bijvoorbeeld Engeland wel is opgegaan, namelijk die van de de-industrialisering. Engeland was de leidende industriële natie, tot iedereen het enkel nog over de diensteneconomie had. De grote autobouwers werden opgekocht door Duitse firma’s. Vandaag maakt Engeland bijna niets meer klaar, op de financiële economie na, vooral gebakken lucht dus, want speculatie brengt eigenlijk geen waarde tot stand.

Uitgerekend die idealistische***  Duitsers blijken bodemvaster te zijn.

Ze waren verstandig genoeg om vooral op het gebied van de ideeën te speculeren. Spirituele metafysica dus. Het pragmatische Engeland is met zijn financieel centrum de plek van de materiële metafysica. De enen speculeren in de wereld van de geest, de anderen op de beurs.****

Wat heeft het protestantisme bijgedragen tot die Duitse deugden?

Duitsland was op de belangrijke gebieden zeer protestants gevormd, vlijt was een religieus onderbouwde deugd. Ook het moralisme heeft met protestantisme te maken. Maar vergeten we niet: met protestantisme is de halve weg al afgelegd naar het nihilisme. De religie als publieke uiting verliest betekenis en ze wordt opgeslagen in het binnenste, leeft daar een poosje verder als religieuze moraal, tot het religieuze verdwijnt en enkel de moraal nog overblijft. Ooit verdwijnt ook die moraal, en men is in het nihilisme beland. De moderne vorm van het nihilisme is het consumentisme. Ook als men geen god meer heeft, kan men zich altijd nog iets kopen.

De andere landen staan nog dichter bij de religie?

Wie zal het zeggen, misschien doen ze maar alsof. Maar we zien allemaal dat wij tegen de politieke islam iets te verdedigen hebben: onze vrijheid. Autonomie staat tegenover theonomie. De westerse manier van leven moet zich eens opnieuw herinneren dat ze vijanden heeft. Dat willen wij, verwende kinderen van het Westen niet geweten hebben.

Waarom niet?

Wij leven in een post-heroïsche samenleving, wij zijn de eindgebruikers van onze eigen levenswijze, die wij genieten en consumeren, maar waarvoor we nauwelijks zouden willen vechten. Ikzelf ben geen haar beter, want toen ik dat moest doen, vervulde ik geen dienstplicht, maar begon aan een theologieopleiding die ik vervolgens afbrak. Niettemin blijft: zonder Amerikaanse bescherming was Europa vijfentwintig jaar na het einde van de Koude Oorlog nog altijd niet in staat zich tegen andere machten staande te houden. Dat is de realiteit, en precies ook in Duitsland. De Duitsers legden Europa in as en puin, en dan werden zij brave kinderen. Het Wirtschaftswunder kwam eraan, en iedereen was blij verlost te zijn van die soevereiniteit. Europa is enkel door de Amerikaanse militante instelling halfweg veilig. De Oost-Europese staten weten dat beter dan wij.

Onderschat Duitsland de dreiging?

Een half jaar terug was er een debat rond de hervorming van de Bundeswehr. Het ging hierom, de carrière bij de Bundeswehr kindvriendelijker vorm te geven. Dat is allemaal ook heel belangrijk, maar je ziet dan toch weer die Duitse Biedermeiermentaliteit. Intussen heeft de verantwoordelijke minister echter grote zorgen: zij moet zich teweerstellen tegen de aantijgingen dat ze plagiaat pleegde in haar doctoraatsproefschrift. Een van haar voorgangers had daarop al schipbreuk geleden. Dat zijn onze ministers van landsverdediging.

Symptomen van decadentie?

Dat zegt u.
_______________

* Heinrich Heine dacht nog dat de tijd min of meer bewaard zou blijven: Sogar die Elementarbegriffe von Zeit und Raum sind schwankend geworden. Durch die Eisenbahnen wird der Raum getötet, und es bleibt uns nur noch die Zeit übrig. Hätten wir nur Geld genug, um auch letztere anständig zu töten! In vierthalb Stunden reist man jetzt nach Orléans, in ebensoviel Stunden nach Rouen. Was wird das erst geben, wenn die Linien nach Belgien und nach Deutschland ausgeführt und mit den dortigen Bahnen verbunden sein werden! Mir ist als kämen die Berge und Wälder aller Länder auf Paris angerückt. Ich rieche schon den Duft der deutschen Linden; vor meiner Thüre brandet die Nordsee.
Lutezia,
Berichte über Politik, Kunst und Volksleben, Zweiter Teil, LVII, Paris 1843.
Sämtliche Werke, Meyers Klassiker-Ausgaben, Ernst Elster, 1893, sechster Band, S.360.

** "Zwitserse Volkspartij": SVP, of in het Frans UDC.

*** In de historisch-filosofische betekenis, verwijzend naar Kant, Fichte, Schelling, Hegel.

**** Natuurlijk denkt Safranski hier alweer aan Heine, aan “Deutschland, Ein Wintermärchen” (1844) Caput VII:

Franzosen und Russen gehört das Land,
Das Meer gehört den Briten,
Wir aber besitzen im Luftreich des Traums
Die Herrschaft unbestritten.

Hier üben wir die Hegemonie,
Hier sind wir unzerstückelt;
Die andern Völker haben sich
Auf platter Erde entwickelt.