Godsdienstkritiek is gevaarlijk

Godsdienstkritiek was tot voor kort nog mogelijk in de beschaafde wereld, al was die niet altijd zonder gevaar. Herinneren we ons bijvoorbeeld de Chevalier de la Barre die op zijn negentiende beestachtig werd terechtgesteld in 1766. Aan die moord heb ik destijds nog een pastoor moeten herinneren.

Vandaag echter zie je zelfs deugdzame atheïsten zulke kritieken veroordelen. Meestal doen ze dat, zoals onze pastoor, uit onwetendheid en naïviteit – ‘angélisme’ zegt men in het Frans – waarbij ze alle godsdiensten op één lijn plaatsen. Weten zij veel!

Die brave zielen zouden een tekst als deze hieronder streng veroordelen. Hij komt uit een brief van Heinrich Heine aan een vriend:

De uiteindelijke instorting van het christendom wordt mij met de dag duidelijker. Al lang genoeg heeft die verrotte idee zich staande gehouden. Ik noem het christendom een idee, maar wat voor een! Er zijn smerige ideeënfamilies die zich in de kieren van deze oude wereld genesteld hebben, in de verlaten bedstede van de Goddelijke Geest, zoals wantsenfamilies zich nestelen in de bedstee van een Poolse jood. Vertrapt men een van die ideeën-wantsen, dan geeft ze een stank af die nog eeuwenlang te ruiken is. Het christendom is er zo een, die al achttienhonderd jaar geleden werd vertrapt en sedert die tijd voor ons arme joden de lucht blijft verpesten.

Dieser endliche Sturz des Chr[istenthums] wird mir täglich einleuchtender. Lange genug hat sich diese faule Idee gehalten. Ich nenne das Chr[istenthum] eine Idee, aber welche! Es giebt schmutzige Ideenfamilien, die in den Ritzen dieser alten Welt, der verlassen Bettstelle des göttlichen Geistes, sich eingenistet, wie sich Wanzenfamilien einnisten in der Bettstelle eines polnischen Juden. Zertritt man eine dieser Ideen-Wanzen, so läßt sie einen Gestank zurück, der Jahrhunderte riechbar ist. Eine solche ist das Chr[istenthum], das schon vor achtzehnhundert Jahren zertreten worden, und das uns armen Juden seit der Zeit noch immer die Luft verpestet.

Brief an Immanuel Wohlwill, d. 1.April.1823

in: Friedrich Hirth, Heinrich Heines Briefwechsel

MCMLXV,  © 1949/1950 bei Florian Kupferberg

Mainz und Berlin

Hier nog een grappig fragmentje uit Heines bijtende satire 'Atta Troll'

             Ach! die Wanzen

Sind des Menschen schlimmste Feinde.

Schlimmer als der Zorn von tausend
Elefanten ist die Feindschaft
Einer einz'gen kleinen Wanze,
Die auf deinem Lager kriecht. 

Mußt dich ruhig beißen lassen –
Das ist schlimm – Noch schlimmer ist es,
Wenn du sie zerdrückst: der Mißduft
Quält dich dann die ganze Nacht.

Ja, das Schrecklichste auf Erden
Ist der Kampf mit Ungeziefer,
Dem Gestank als Waffe dient –
Das Duell mit einer Wanze!

 

Heines tijdgenoot Flaubert liep evenmin hoog op met het christendom. In een brief (Constantinople, 14 novembre 1850) aan zijn vriend Louis Bouilhet schrijft hij: 'La société prochainement ira se noyer dans la merde de dix-neuf siècles.'

Gustave Flaubert, Correspondance

Choix et présentation de Bernard Masson

Texte établi par Jean Bruneau

Gallimard 1998, p. 134