Over de teruggevonden brief van Galilei

Dit is alweer een vertaling uit het onvolprezen Causeur. De auteur is geen atheïst, hij noemt zichzelf gelovig, maar laat dat geen bezwaar zijn.

Vijf eigentijdse lessen uit de teruggevonden brief van Galilei

Ook vandaag had men hem kunnen lastigvallen

Aurélien Marq

Het origineel is teruggevonden van de Brief die in de XVIIde eeuw ertoe leidde dat Galilei voor ketterij werd veroordeeld, en de doorhalingen bewijzen dat de geleerde zichzelf heeft gecensureerd. De actualiteit van de laatste dagen doet vrezen dat hij vandaag net hetzelfde had moeten doen.

Waarom terugkomen op een vier eeuwen oud proces? Niet om te herkauwen, en ook niet om bespiegelingen te wijden aan de verschillen tussen de man die Galilei werkelijk was, en het geïdealiseerde personage dat men van hem heeft gemaakt: een mythe, net zoals de redenen in naam waarvan hij werd veroordeeld. Paradox.

Als wij het vandaag opnieuw over Galilei moeten hebben, dan is dat omdat hij ongelukkigerwijs verschrikkelijk actueel is. #JesuisGalilée, wij zijn allemaal Galilei, niet omdat wij de moed opbrengen om tegen dogma’s in te denken, maar omdat wij, zoals hij, de neiging vertonen om voor de censuur te buigen – en we er soms ook voor bezwijken.

Het origineel van de brief die hem op zijn beroemde proces kwam te staan, is onlangs teruggevonden. Behalve de opwinding bij een dergelijke ontdekking en haar historisch belang, zijn er vijf zaken die me bijzonder aanspreken:

 1.Niet alle religieuzen zijn fundamentalisten

Vooreerst: die brief was gericht aan Benedetto Castelli, leerling en vriend van Galilei, en abbé, geestelijke dus. De kerk van die dagen was in haar obscurantisme niet zo monolithisch als men wel heeft willen beweren, en een van de redenen voor zijn veroordeling was de rationeel betrekkelijke zwakte van bepaalde bewijzen die hij ter staving van zijn theorieën aanvoerde. Nuancering is belangrijk. Zoals men dat zegt: men mag geen amalgaam maken van de geestelijken die de verdediging van de geleerde opnamen, en van hen die hem hebben veroordeeld. Maar hoe dan ook, ook al waren er ‘gematigden’, ze wierpen onvoldoende gewicht in de schaal om Galilei te laten vrijspreken.

 2.Een verbod werkt niet bevrijdend

De vorser heeft iemand een brief geschreven. Hij heeft zijn ideeën geordend en meegedeeld. En er waren lekken, toen al. Maar denken op je eentje houdt het risico in dat je in kringetjes blijft draaien en binnen je eigen limieten al snel opgesloten raakt. Om structuur te brengen in onze argumentatie en redeneringen, om ze uiteen te zetten en met andere analyses te confronteren, moeten wij gezamenlijk met anderen nadenken. Hoe zouden onze ideeën anders elkaar wederzijds kunnen bevruchten? Als ik ongelijk heb, hoe kan ik mijn ongelijk dan vatten, als niemand de kans krijgt om het aan te tonen? En als ik gelijk heb, hoe kan ik mijn ontdekking dan delen, als ik niet de gelegenheid krijg de anderen in het ongelijk te stellen?

Eerder dan zeurderige verontwaardiging en een zoveelste petitie om Zemmour tot zwijgen te brengen als ik vind dat hij ongelijk heeft, verkies ik hem aan het woord te laten, en hem erop te wijzen dat men Mamadou (Addi Bâ) kan heten en zijn leven geven voor Frankrijk, of Danièle (Obono) en Frankrijk minachten, en daarover dan te debatteren. Vrijheid van gedachte kan niet zonder vrijheid van spreken.

 3.De vrijheid van gedachte kan verloren gaan

‘Vals, als men op de letterlijke betekenis van de woorden afgaat’, schreef Galilei over een Bijbelfragment. Schandaal! En nochtans, twaalf en een halve eeuw eerder schreef Flavius Sallustius*over de mythen: ‘Die zaken hebben nooit plaatsgehad, maar ze zijn er altijd’, zonder dat zijn geloofsgenoten daar enig schandaal rond maakten. En zijn mythen dan iets anders dan de poëtische, symbolische evocatie van werkelijkheden waar de menselijke taal geen woorden voor heeft? Zijn ze dat altijd, of soms, of nooit? Goede vragen, maar vooral: zijn wij vrij om hierover na te denken en te debatteren? Een les om over na te denken: Galilei beschikte niet langer over de vrijheid van gedachte die Sallustius voor vanzelfsprekend hield. In de periode daartussen was deze verloren gegaan. Zeker, wij hebben die nu weer, maar om haar te heroveren moest er wel meer dan duizend jaar overgaan, en hoeveel leed geleden, hoeveel autodafe’s, hoeveel brandstapels?

 4.Vandaag had Galilei zich zorgen mogen maken

Zoals wij weten pleitte Galilei in zijn brief ervoor dat de wetenschap vrij zou zijn van de dogma’s van de religie. Vrij om vragen te stellen, te onderzoeken, te analyseren, terrein te verkennen, kritiek te geven. Sedert die tijd hebben we dat recht verworven. Nou ja, verworven …waarlijk?

Denk even aan de nieuwe dogma’s, en aan de nieuwe op stapel staande processen tegen diegenen die dingen zeggen die sommigen willen verbieden ze te denken. Denk aan Salman Rushdie, aan Olivier Pétré-Grenouilleau, Georges Bensoussan of Kamel Daoud. Denk aan Jordan Peterson, Lindsay Shepherd, Ayaan Hirsi Ali. Denk aan de problemen om een lezing te geven met de teksten van Charb. Denk aan de waanzinnigheden rond de ‘culturele toe-eigening’, die iedereen zouden willen verbieden te spreken over wat hij niet zelf is, te denken vanuit het gezichtspunt van de andere – die met ander woorden de empathie illegaal willen maken.

Natuurlijk bestaan er in bepaalde religies verstikkende dogma’s. Enfin, in één in het bijzonder, want al zijn er enige Amerikaanse creationisten met erg geborneerde denkbeelden, het zijn toch niet paus Franciscus of de Dalai Lama die Raïf Badawi zullen geselen, en het is niet in naam van Zeus dat Henda Ayari bedreigd wordt.

En dan is er nog die gevaarlijke aandrift om ‘safe spaces’ en andere ‘besloten vergaderingen’ op te dringen, die abjecte censuur die volhoudt dat men niet mag kwetsen, dat rationele kritiek neerkomt op een gebrek aan eerbied voor andere culturen, en nog wel meer onzin.
De stuwende krachten achter deze nieuwe censuur zouden opwerpen dat de theorieën van Galilei de christenen kwetsten, en dat ze beledigend waren voor hun traditionele overtuigingen, en dat ze hen emotionele trauma’s konden bezorgen. Ze zouden ongetwijfeld betogen, om te beletten dat men arme, kwetsbare studenten met hun even onmetelijke als arrogante gevoeligheden aan dergelijke kwetsende ideeën zou blootstellen.

Ik weet niet eens zeker of deze leerling-inquisiteurs het niet zover zouden drijven te beweren dat Galilei – wiens methode eerder de Helleense rationaliteit dan de letterlijke lezing van de Bijbel was – op intellectueel vlak geen voortzetting gaf aan de Romeinse overheersing van Israël en de oude zogeheten ‘barbaarse’ volken, en hij zich dus aan neokolonialisme schuldig maakte!

 5.Galilei deed aan zelfcensuur

En om te besluiten: Galilei heeft in zijn eigen brief grondig geschrapt. Om hem minder choquant te maken, om zich in te dekken. Maar autocensuur is een kooi voor de geest en vergif voor de ziel. Dit is natuurlijk niet ‘zich even laten gaan’: reflectie is geen speeltuin. De vrijheid om te denken, rationeel of intuïtief, heeft niet als doel om het even wat te denken, maar om in vrijheid naar de waarheid te zoeken. Weigeren de waarheid te zoeken is afstand doen van het denken, het is een amputatie van ons menszijn, het is het leven zelf beledigen door het niet te willen zien, om aan illusies de voorkeur te geven.

En voor de religieuzen en gelovigen, wie ze ook zijn, zeg ik, want ik ben er zelf een: afzien van kritiek op teksten, dogma’s en geloofsovertuigingen, ervan afzien vragen daarbij te stellen, dat is weigeren God te zoeken, en er de voorkeur aan geven het beeld te verafgoden dat wij van Hem hebben gemaakt.

‘En toch draait ze,’ zou Galilei gemurmeld hebben aan het eind van zijn proces. En wij? Moeten wij alles wat wij waarnemen, maar dat niet in overeenstemming is met de officiële doxa dan binnensmonds mompelen, of mogen wij dat hardop verkondigen, niet om het op te leggen maar om het aan de kritiek van allen te onderwerpen? Gunnen wij onszelf die vrijheid? Nemen we die vrijheid? Verdedigen wij die vrijheid voor onszelf en voor diegenen die het niet met ons eens zijn?

Zij die ons voorgingen kregen de vrijheid van gedachten niet in de schoot geworpen. Ze hebben ervoor gevochten, risico’s genomen, ervoor geleden. Zij hebben die gewonnen en aan ons doorgegeven. Maar verworven is ze nooit. Wij hebben niet het recht haar te verwaarlozen. Wij hebben niet het recht haar op te offeren, of het nu is omdat we te laf zijn om ideeën te horen verkondigen die ons schokken, of omdat we te laf om de nieuwe inquisiteurs het hoofd te bieden. #JesuisGalilée, en dat moet ik zijn waar hij de dogma’s van zijn tijd ter discussie stelt, niet waar hij zijn woorden terugneemt. Ook als ik bang ben. Bang om te denken, bang om te horen wat anderen denken, en wat mijn zekerheiden aan het wankelen brengt, of bang om het woord te nemen en datgene uit te spreken dat hen stoort.

De vrijheid van denken en geweten is een van de mooiste en kostbaarste zaken in onze beschaving. Weigeren ze te verdedigen en door te geven, ze onze kinderen en kindskinderen ontzeggen, zou een van de meest egoïstische daden zijn die men zich kan indenken, en een van de gruwelijkste misdaden in de geschiedenis.

_________

* Noot van de vertaler: Niet te verwarren met de geschiedschrijver Sallustius. Deze Σαλούστιος, Saloustios, was een neoplatonische filosoof van de vierde eeuw, bevriend met Julianus de Apostaat. Hij schreef een traktaat ‘Over de goden en de wereld’, onder meer uitgegeven bij Budé, 1960, 2003, Des Dieux et du Monde.